Video 1 SVIP

MỘT THỨ QUÀ CỦA LÚA NON: CỐM

Cơn gió mùa hạ lướt qua vừng⁽¹⁾ sen trên hồ, nhuần thấm cái hương thơm của lá, như báo trước mùa về của một thức quà thanh nhã⁽²⁾ và tinh khiết. Các bạn có ngửi thấy, khi đi qua những cánh đồng xanh, mà hạt thóc nếp đầu tiên làm trĩu thân lúa còn tươi, ngửi thấy cái mùi thơm mát của bông lúa non không? Trong cái vỏ xanh kia, có một giọt sữa trắng thơm, phảng phất hương vị ngàn hoa cỏ. Dưới ánh nắng, giọt sữa dần dần đông lại, bông lúa càng ngày càng cong xuống, nặng vì cái chất quý trong sạch của Trời.

Đợi đến lúc vừa nhất, mà chỉ riêng những người chuyên môn mới định được, người ta gặt mang về. Rồi đến một loạt cách chế biến, những cách thức làm truyền tự đời này sang đời khác, một sự bí mật trân trọng và khe khắt giữ gìn, cái cô gái Vòng⁽³⁾ làm ra thứ cốm dẻo và thơm ấy. Tất nhiên là nhiều nơi cũng biết cách thức làm cốm, nhưng không có đâu làm được hạt cốm dẻo, thơm và ngon được bằng ở làng Vòng, gần Hà Nội. Tiếng cốm Vòng đã lan khắp tất cả ba kì, và đến mùa cốm, các người của Hà Nội 36 phố phường vẫn thường ngóng trông cô hàng cốm xinh xinh, áo quần gọn ghẽ, với cái dấu hiệu đặc biệt là cái đòn gánh hai đầu cong vút lên như chiếc thuyền rồng...

Cốm là thức quà riêng biệt của đất nước, là thức dâng của những cánh đồng lúa bát ngát xanh, mang trong hương vị tất cả cái mộc mạc, giản dị và thanh khiết của đồng quê nội cỏ An Nam⁽⁴⁾. Ai đã nghĩ đầu tiên dùng cốm để làm quà sêu tết⁽⁵⁾. Không còn gì hợp hơn với sự vương vít của tơ hồng⁽⁶⁾, thức quà trong sạch, trung thành như các việc lễ nghi. Hồng cốm tốt đôi... Và không bao giờ có hai màu lại hòa hợp hơn được nữa: màu xanh tươi của cốm như ngọc thạch⁽⁷⁾ quý, màu đỏ thắm của hồng như ngọc lựu⁽⁸⁾ già. Một thứ thanh đạm⁽⁹⁾, một thứ ngọt sắc⁽¹⁰⁾, hai vị nâng đỡ nhau để hạnh phúc được bền lâu. (Thật đáng tiếc khi chúng ta thấy những tục lệ tốt đẹp ấy mất dần, và những thức quý của đất mình thay dần bằng những thức bóng bảy hào nháng⁽¹¹⁾ và thô kệch bắt chước người ngoài: những kẻ mới giàu vô học có biết đâu mà thưởng thức những vẻ cao quý kín đáo và nhũn nhặn⁽¹²⁾?)

Cốm không phải là thức quà của người vội; ăn cốm phải ăn từng chút ít, thong thả và ngẫm nghĩ. Lúc bấy giờ ta mới thấy thu lại cả trong hương vị ấy, cái mùi thơm phức của lúa mới, của hoa cỏ dại ven bờ: trong màu xanh của cốm, cái tươi mát của lá non, và trong chất ngọt của cốm, cái dịu dàng thanh đạm của loài thảo mộc⁽¹³⁾. Thêm vào cái mùi hơi ngát của lá sen già, ướp lấy từng hạt cốm một còn giữ lại cái ấm áp của những ngày mùa hạ trên hồ. Chúng ta có thể nói rằng trời sinh lá sen để bao bọc cốm, cũng như trời sinh cốm để ủ trong lá sen. Khi các cô gái Vòng đỗ gánh, giở từng lớp lá sen, chúng ta thấy hiện ra từng lá cốm, sạch sẽ và tinh khiết, không có mảy may một chút bụi nào. Hỡi các bà mua hàng! Chớ có thọc tay hay mân mê thức quà thần tiên ấy, hãy nhẹ nhàng mà nâng đỡ, chút chiu⁽¹⁴⁾ mà vuốt ve. Phải nên kính trọng cái lộc của Trời, cái khéo léo của người, và sự cố sức tiềm tàng⁽¹⁵⁾ và nhẫn nại của thần Lúa⁽¹⁶⁾. Sự thưởng thức của các bà sẽ được trang nhã⁽¹⁷⁾ và đẹp đẽ hơn, và cái vui cũng sẽ tươi sáng hơn nhiều lắm.

(Thạch Lam^(*), trong Hà Nội băm sáu phố phường,

NXB Đời nay, Hà Nội, 1943)

Chú thích:

(*) Thạch Lam (1910 - 1942) sinh tại Hà Nội, tên khai sinh là Nguyễn Tường Vinh, sau đổi thành Nguyễn Tường Lân, là nhà văn nổi tiếng, thành viên của nhóm Tự lực văn đoàn trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Ông có sở trường về truyện ngắn, và là một cây bút tinh tế, nhạy cảm, đặc biệt trong việc khai thác thế giới cảm xúc, cảm giác của con người. Bài Một thứ quà của lúa non: Cốm rút ra từ tập Hà Nội băm sáu phố phường (1943), tập tùy bút viết về cảnh sắc và phong vị của Hà Nội, đặc biệt là những thứ quà, những món ăn thường ngày khá bình dị, không mấy cao sang nhưng lại đậm đà hương vị riêng, thể hiện sự tinh tế, khéo kéo trong bản sắc văn hóa lâu đời của đất kinh kì. Bài này đưa vào sách giáo khoa có rút bớt một đoạn cuối.

Tùy bút là một thể văn. Tuy có chỗ gần với các thể bút kí, kí sự ở yếu tố miêu tả, ghi chép những hình ảnh, sự việc mà nhà văn quan sát, chứng kiến nhưng tùy bút thiên về biểu cảm, chú trọng thể hiện cảm xúc, tình cảm, suy nghĩ của tác giả trước các hiện tượng và vấn đề của đời sống. Ngôn ngữ tùy bút thường giàu hình ảnh và chất trữ tình.

(1) Vừng (cũng viết vầng): từ chỉ đơn vị, dùng để gọi một cách trang trọng hay văn vẻ một vật thể có bề mặt được coi là rộng, hình tròn hoặc gần với hình tròn. Ví dụ: vầng dương, vầng trán.

(2) Thanh nhã: thanh tao và nhã nhặn, có tính chất lịch sự mà giản dị.

(3) Vòng: làng Vòng thuộc xã Dịch Vọng, huyện Từ Liêm, nay thuộc quận Cầu Giấy. Làng Vòng từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm cốm.

(4) An Nam: tên gọi cũ của nước Việt Nam, dưới thời Bắc thuộc được dùng chính từ từ đời Đường và cũng còn dùng dưới thời thuộc Pháp.

(5) Sêu tết: nhà trai đưa lễ vật đến nhà gái trong dịp lễ, tết, khi chưa cưới.

(6) Tơ hồng: sợi chỉ đỏ biểu trưng cho tình duyên, do trời định. Theo truyền thuyết Trung Quốc, ông Nguyệt Lão dùng sợi chỉ này buộc vào chân đôi nam nữ nào thì họ sẽ thành vợ chồng.

(7) Ngọc thạch: ngọc màu xanh nhạt, gần như trong suốt, dùng làm đồ trang trí, trang sức.

(8) Ngọc lựu: ngọc màu đỏ tươi, hơi trong, giống màu hạt quả lựu.

(9) Thanh đạm: ở đây chỉ món ăn, thức uống đơn giản, không cầu kì, không có những mùi vị nồng, đậm gây cảm giác mạnh. Thanh đạm chỉ còn cuộc sống giản dị, trong sạch.

(10) Ngọt sắc: vị ngọt đậm.

(11) Hào nháng (hào nhoáng): có vẻ đẹp phô trương bề ngoài.

(12) Nhũn nhặn: không phô trương, có vẻ khiêm tốn, nhún nhường.

(13) Thảo mộc: chỉ chung các loài thực vật (thảo: cỏ, mộc: cây thân gỗ).

(14) Chút chiu (từ ít dùng): nâng niu, nhẹ nhàng.

(15) Tiềm tàng: giấu kín, chứa đựng ở bên trong không lộ ra (tiềm: chìm, ngầm; tàng: giấu, ẩn kín, cất giữ).

(16) Thần Lúa: vị thần trông coi việc trồng lúa, theo truyền thuyết dân gian. Cũng có thể hiểu là việc tạo ra hạt lúa được xem như một điều kì diệu, bí ẩn của thần linh.

(17) Trang nhã: lịch sự và thanh nhã.

MỘT THỨ QUÀ CỦA LÚA NON: CỐM

Cơn gió mùa hạ lướt qua vừng⁽¹⁾ sen trên hồ, nhuần thấm cái hương thơm của lá, như báo trước mùa về của một thức quà thanh nhã⁽²⁾ và tinh khiết. Các bạn có ngửi thấy, khi đi qua những cánh đồng xanh, mà hạt thóc nếp đầu tiên làm trĩu thân lúa còn tươi, ngửi thấy cái mùi thơm mát của bông lúa non không? Trong cái vỏ xanh kia, có một giọt sữa trắng thơm, phảng phất hương vị ngàn hoa cỏ. Dưới ánh nắng, giọt sữa dần dần đông lại, bông lúa càng ngày càng cong xuống, nặng vì cái chất quý trong sạch của Trời.

Đợi đến lúc vừa nhất, mà chỉ riêng những người chuyên môn mới định được, người ta gặt mang về. Rồi đến một loạt cách chế biến, những cách thức làm truyền tự đời này sang đời khác, một sự bí mật trân trọng và khe khắt giữ gìn, cái cô gái Vòng⁽³⁾ làm ra thứ cốm dẻo và thơm ấy. Tất nhiên là nhiều nơi cũng biết cách thức làm cốm, nhưng không có đâu làm được hạt cốm dẻo, thơm và ngon được bằng ở làng Vòng, gần Hà Nội. Tiếng cốm Vòng đã lan khắp tất cả ba kì, và đến mùa cốm, các người của Hà Nội 36 phố phường vẫn thường ngóng trông cô hàng cốm xinh xinh, áo quần gọn ghẽ, với cái dấu hiệu đặc biệt là cái đòn gánh hai đầu cong vút lên như chiếc thuyền rồng...

Cốm là thức quà riêng biệt của đất nước, là thức dâng của những cánh đồng lúa bát ngát xanh, mang trong hương vị tất cả cái mộc mạc, giản dị và thanh khiết của đồng quê nội cỏ An Nam⁽⁴⁾. Ai đã nghĩ đầu tiên dùng cốm để làm quà sêu tết⁽⁵⁾. Không còn gì hợp hơn với sự vương vít của tơ hồng⁽⁶⁾, thức quà trong sạch, trung thành như các việc lễ nghi. Hồng cốm tốt đôi... Và không bao giờ có hai màu lại hòa hợp hơn được nữa: màu xanh tươi của cốm như ngọc thạch⁽⁷⁾ quý, màu đỏ thắm của hồng như ngọc lựu⁽⁸⁾ già. Một thứ thanh đạm⁽⁹⁾, một thứ ngọt sắc⁽¹⁰⁾, hai vị nâng đỡ nhau để hạnh phúc được bền lâu. (Thật đáng tiếc khi chúng ta thấy những tục lệ tốt đẹp ấy mất dần, và những thức quý của đất mình thay dần bằng những thức bóng bảy hào nháng⁽¹¹⁾ và thô kệch bắt chước người ngoài: những kẻ mới giàu vô học có biết đâu mà thưởng thức những vẻ cao quý kín đáo và nhũn nhặn⁽¹²⁾?)

Cốm không phải là thức quà của người vội; ăn cốm phải ăn từng chút ít, thong thả và ngẫm nghĩ. Lúc bấy giờ ta mới thấy thu lại cả trong hương vị ấy, cái mùi thơm phức của lúa mới, của hoa cỏ dại ven bờ: trong màu xanh của cốm, cái tươi mát của lá non, và trong chất ngọt của cốm, cái dịu dàng thanh đạm của loài thảo mộc⁽¹³⁾. Thêm vào cái mùi hơi ngát của lá sen già, ướp lấy từng hạt cốm một còn giữ lại cái ấm áp của những ngày mùa hạ trên hồ. Chúng ta có thể nói rằng trời sinh lá sen để bao bọc cốm, cũng như trời sinh cốm để ủ trong lá sen. Khi các cô gái Vòng đỗ gánh, giở từng lớp lá sen, chúng ta thấy hiện ra từng lá cốm, sạch sẽ và tinh khiết, không có mảy may một chút bụi nào. Hỡi các bà mua hàng! Chớ có thọc tay hay mân mê thức quà thần tiên ấy, hãy nhẹ nhàng mà nâng đỡ, chút chiu⁽¹⁴⁾ mà vuốt ve. Phải nên kính trọng cái lộc của Trời, cái khéo léo của người, và sự cố sức tiềm tàng⁽¹⁵⁾ và nhẫn nại của thần Lúa⁽¹⁶⁾. Sự thưởng thức của các bà sẽ được trang nhã⁽¹⁷⁾ và đẹp đẽ hơn, và cái vui cũng sẽ tươi sáng hơn nhiều lắm.

(Thạch Lam^(*), trong Hà Nội băm sáu phố phường,

NXB Đời nay, Hà Nội, 1943)

Chú thích:

(*) Thạch Lam (1910 - 1942) sinh tại Hà Nội, tên khai sinh là Nguyễn Tường Vinh, sau đổi thành Nguyễn Tường Lân, là nhà văn nổi tiếng, thành viên của nhóm Tự lực văn đoàn trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Ông có sở trường về truyện ngắn, và là một cây bút tinh tế, nhạy cảm, đặc biệt trong việc khai thác thế giới cảm xúc, cảm giác của con người. Bài Một thứ quà của lúa non: Cốm rút ra từ tập Hà Nội băm sáu phố phường (1943), tập tùy bút viết về cảnh sắc và phong vị của Hà Nội, đặc biệt là những thứ quà, những món ăn thường ngày khá bình dị, không mấy cao sang nhưng lại đậm đà hương vị riêng, thể hiện sự tinh tế, khéo kéo trong bản sắc văn hóa lâu đời của đất kinh kì. Bài này đưa vào sách giáo khoa có rút bớt một đoạn cuối.

Tùy bút là một thể văn. Tuy có chỗ gần với các thể bút kí, kí sự ở yếu tố miêu tả, ghi chép những hình ảnh, sự việc mà nhà văn quan sát, chứng kiến nhưng tùy bút thiên về biểu cảm, chú trọng thể hiện cảm xúc, tình cảm, suy nghĩ của tác giả trước các hiện tượng và vấn đề của đời sống. Ngôn ngữ tùy bút thường giàu hình ảnh và chất trữ tình.

(1) Vừng (cũng viết vầng): từ chỉ đơn vị, dùng để gọi một cách trang trọng hay văn vẻ một vật thể có bề mặt được coi là rộng, hình tròn hoặc gần với hình tròn. Ví dụ: vầng dương, vầng trán.

(2) Thanh nhã: thanh tao và nhã nhặn, có tính chất lịch sự mà giản dị.

(3) Vòng: làng Vòng thuộc xã Dịch Vọng, huyện Từ Liêm, nay thuộc quận Cầu Giấy. Làng Vòng từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm cốm.

(4) An Nam: tên gọi cũ của nước Việt Nam, dưới thời Bắc thuộc được dùng chính từ từ đời Đường và cũng còn dùng dưới thời thuộc Pháp.

(5) Sêu tết: nhà trai đưa lễ vật đến nhà gái trong dịp lễ, tết, khi chưa cưới.

(6) Tơ hồng: sợi chỉ đỏ biểu trưng cho tình duyên, do trời định. Theo truyền thuyết Trung Quốc, ông Nguyệt Lão dùng sợi chỉ này buộc vào chân đôi nam nữ nào thì họ sẽ thành vợ chồng.

(7) Ngọc thạch: ngọc màu xanh nhạt, gần như trong suốt, dùng làm đồ trang trí, trang sức.

(8) Ngọc lựu: ngọc màu đỏ tươi, hơi trong, giống màu hạt quả lựu.

(9) Thanh đạm: ở đây chỉ món ăn, thức uống đơn giản, không cầu kì, không có những mùi vị nồng, đậm gây cảm giác mạnh. Thanh đạm chỉ còn cuộc sống giản dị, trong sạch.

(10) Ngọt sắc: vị ngọt đậm.

(11) Hào nháng (hào nhoáng): có vẻ đẹp phô trương bề ngoài.

(12) Nhũn nhặn: không phô trương, có vẻ khiêm tốn, nhún nhường.

(13) Thảo mộc: chỉ chung các loài thực vật (thảo: cỏ, mộc: cây thân gỗ).

(14) Chút chiu (từ ít dùng): nâng niu, nhẹ nhàng.

(15) Tiềm tàng: giấu kín, chứa đựng ở bên trong không lộ ra (tiềm: chìm, ngầm; tàng: giấu, ẩn kín, cất giữ).

(16) Thần Lúa: vị thần trông coi việc trồng lúa, theo truyền thuyết dân gian. Cũng có thể hiểu là việc tạo ra hạt lúa được xem như một điều kì diệu, bí ẩn của thần linh.

(17) Trang nhã: lịch sự và thanh nhã.

MỘT THỨ QUÀ CỦA LÚA NON: CỐM

Cơn gió mùa hạ lướt qua vừng⁽¹⁾ sen trên hồ, nhuần thấm cái hương thơm của lá, như báo trước mùa về của một thức quà thanh nhã⁽²⁾ và tinh khiết. Các bạn có ngửi thấy, khi đi qua những cánh đồng xanh, mà hạt thóc nếp đầu tiên làm trĩu thân lúa còn tươi, ngửi thấy cái mùi thơm mát của bông lúa non không? Trong cái vỏ xanh kia, có một giọt sữa trắng thơm, phảng phất hương vị ngàn hoa cỏ. Dưới ánh nắng, giọt sữa dần dần đông lại, bông lúa càng ngày càng cong xuống, nặng vì cái chất quý trong sạch của Trời.

Đợi đến lúc vừa nhất, mà chỉ riêng những người chuyên môn mới định được, người ta gặt mang về. Rồi đến một loạt cách chế biến, những cách thức làm truyền tự đời này sang đời khác, một sự bí mật trân trọng và khe khắt giữ gìn, cái cô gái Vòng⁽³⁾ làm ra thứ cốm dẻo và thơm ấy. Tất nhiên là nhiều nơi cũng biết cách thức làm cốm, nhưng không có đâu làm được hạt cốm dẻo, thơm và ngon được bằng ở làng Vòng, gần Hà Nội. Tiếng cốm Vòng đã lan khắp tất cả ba kì, và đến mùa cốm, các người của Hà Nội 36 phố phường vẫn thường ngóng trông cô hàng cốm xinh xinh, áo quần gọn ghẽ, với cái dấu hiệu đặc biệt là cái đòn gánh hai đầu cong vút lên như chiếc thuyền rồng...

Cốm là thức quà riêng biệt của đất nước, là thức dâng của những cánh đồng lúa bát ngát xanh, mang trong hương vị tất cả cái mộc mạc, giản dị và thanh khiết của đồng quê nội cỏ An Nam⁽⁴⁾. Ai đã nghĩ đầu tiên dùng cốm để làm quà sêu tết⁽⁵⁾. Không còn gì hợp hơn với sự vương vít của tơ hồng⁽⁶⁾, thức quà trong sạch, trung thành như các việc lễ nghi. Hồng cốm tốt đôi... Và không bao giờ có hai màu lại hòa hợp hơn được nữa: màu xanh tươi của cốm như ngọc thạch⁽⁷⁾ quý, màu đỏ thắm của hồng như ngọc lựu⁽⁸⁾ già. Một thứ thanh đạm⁽⁹⁾, một thứ ngọt sắc⁽¹⁰⁾, hai vị nâng đỡ nhau để hạnh phúc được bền lâu. (Thật đáng tiếc khi chúng ta thấy những tục lệ tốt đẹp ấy mất dần, và những thức quý của đất mình thay dần bằng những thức bóng bảy hào nháng⁽¹¹⁾ và thô kệch bắt chước người ngoài: những kẻ mới giàu vô học có biết đâu mà thưởng thức những vẻ cao quý kín đáo và nhũn nhặn⁽¹²⁾?)

Cốm không phải là thức quà của người vội; ăn cốm phải ăn từng chút ít, thong thả và ngẫm nghĩ. Lúc bấy giờ ta mới thấy thu lại cả trong hương vị ấy, cái mùi thơm phức của lúa mới, của hoa cỏ dại ven bờ: trong màu xanh của cốm, cái tươi mát của lá non, và trong chất ngọt của cốm, cái dịu dàng thanh đạm của loài thảo mộc⁽¹³⁾. Thêm vào cái mùi hơi ngát của lá sen già, ướp lấy từng hạt cốm một còn giữ lại cái ấm áp của những ngày mùa hạ trên hồ. Chúng ta có thể nói rằng trời sinh lá sen để bao bọc cốm, cũng như trời sinh cốm để ủ trong lá sen. Khi các cô gái Vòng đỗ gánh, giở từng lớp lá sen, chúng ta thấy hiện ra từng lá cốm, sạch sẽ và tinh khiết, không có mảy may một chút bụi nào. Hỡi các bà mua hàng! Chớ có thọc tay hay mân mê thức quà thần tiên ấy, hãy nhẹ nhàng mà nâng đỡ, chút chiu⁽¹⁴⁾ mà vuốt ve. Phải nên kính trọng cái lộc của Trời, cái khéo léo của người, và sự cố sức tiềm tàng⁽¹⁵⁾ và nhẫn nại của thần Lúa⁽¹⁶⁾. Sự thưởng thức của các bà sẽ được trang nhã⁽¹⁷⁾ và đẹp đẽ hơn, và cái vui cũng sẽ tươi sáng hơn nhiều lắm.

(Thạch Lam^(*), trong Hà Nội băm sáu phố phường,

NXB Đời nay, Hà Nội, 1943)

Chú thích:

(*) Thạch Lam (1910 - 1942) sinh tại Hà Nội, tên khai sinh là Nguyễn Tường Vinh, sau đổi thành Nguyễn Tường Lân, là nhà văn nổi tiếng, thành viên của nhóm Tự lực văn đoàn trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Ông có sở trường về truyện ngắn, và là một cây bút tinh tế, nhạy cảm, đặc biệt trong việc khai thác thế giới cảm xúc, cảm giác của con người. Bài Một thứ quà của lúa non: Cốm rút ra từ tập Hà Nội băm sáu phố phường (1943), tập tùy bút viết về cảnh sắc và phong vị của Hà Nội, đặc biệt là những thứ quà, những món ăn thường ngày khá bình dị, không mấy cao sang nhưng lại đậm đà hương vị riêng, thể hiện sự tinh tế, khéo kéo trong bản sắc văn hóa lâu đời của đất kinh kì. Bài này đưa vào sách giáo khoa có rút bớt một đoạn cuối.

Tùy bút là một thể văn. Tuy có chỗ gần với các thể bút kí, kí sự ở yếu tố miêu tả, ghi chép những hình ảnh, sự việc mà nhà văn quan sát, chứng kiến nhưng tùy bút thiên về biểu cảm, chú trọng thể hiện cảm xúc, tình cảm, suy nghĩ của tác giả trước các hiện tượng và vấn đề của đời sống. Ngôn ngữ tùy bút thường giàu hình ảnh và chất trữ tình.

(1) Vừng (cũng viết vầng): từ chỉ đơn vị, dùng để gọi một cách trang trọng hay văn vẻ một vật thể có bề mặt được coi là rộng, hình tròn hoặc gần với hình tròn. Ví dụ: vầng dương, vầng trán.

(2) Thanh nhã: thanh tao và nhã nhặn, có tính chất lịch sự mà giản dị.

(3) Vòng: làng Vòng thuộc xã Dịch Vọng, huyện Từ Liêm, nay thuộc quận Cầu Giấy. Làng Vòng từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm cốm.

(4) An Nam: tên gọi cũ của nước Việt Nam, dưới thời Bắc thuộc được dùng chính từ từ đời Đường và cũng còn dùng dưới thời thuộc Pháp.

(5) Sêu tết: nhà trai đưa lễ vật đến nhà gái trong dịp lễ, tết, khi chưa cưới.

(6) Tơ hồng: sợi chỉ đỏ biểu trưng cho tình duyên, do trời định. Theo truyền thuyết Trung Quốc, ông Nguyệt Lão dùng sợi chỉ này buộc vào chân đôi nam nữ nào thì họ sẽ thành vợ chồng.

(7) Ngọc thạch: ngọc màu xanh nhạt, gần như trong suốt, dùng làm đồ trang trí, trang sức.

(8) Ngọc lựu: ngọc màu đỏ tươi, hơi trong, giống màu hạt quả lựu.

(9) Thanh đạm: ở đây chỉ món ăn, thức uống đơn giản, không cầu kì, không có những mùi vị nồng, đậm gây cảm giác mạnh. Thanh đạm chỉ còn cuộc sống giản dị, trong sạch.

(10) Ngọt sắc: vị ngọt đậm.

(11) Hào nháng (hào nhoáng): có vẻ đẹp phô trương bề ngoài.

(12) Nhũn nhặn: không phô trương, có vẻ khiêm tốn, nhún nhường.

(13) Thảo mộc: chỉ chung các loài thực vật (thảo: cỏ, mộc: cây thân gỗ).

(14) Chút chiu (từ ít dùng): nâng niu, nhẹ nhàng.

(15) Tiềm tàng: giấu kín, chứa đựng ở bên trong không lộ ra (tiềm: chìm, ngầm; tàng: giấu, ẩn kín, cất giữ).

(16) Thần Lúa: vị thần trông coi việc trồng lúa, theo truyền thuyết dân gian. Cũng có thể hiểu là việc tạo ra hạt lúa được xem như một điều kì diệu, bí ẩn của thần linh.

(17) Trang nhã: lịch sự và thanh nhã.

MỘT THỨ QUÀ CỦA LÚA NON: CỐM

Cơn gió mùa hạ lướt qua vừng⁽¹⁾ sen trên hồ, nhuần thấm cái hương thơm của lá, như báo trước mùa về của một thức quà thanh nhã⁽²⁾ và tinh khiết. Các bạn có ngửi thấy, khi đi qua những cánh đồng xanh, mà hạt thóc nếp đầu tiên làm trĩu thân lúa còn tươi, ngửi thấy cái mùi thơm mát của bông lúa non không? Trong cái vỏ xanh kia, có một giọt sữa trắng thơm, phảng phất hương vị ngàn hoa cỏ. Dưới ánh nắng, giọt sữa dần dần đông lại, bông lúa càng ngày càng cong xuống, nặng vì cái chất quý trong sạch của Trời.

Đợi đến lúc vừa nhất, mà chỉ riêng những người chuyên môn mới định được, người ta gặt mang về. Rồi đến một loạt cách chế biến, những cách thức làm truyền tự đời này sang đời khác, một sự bí mật trân trọng và khe khắt giữ gìn, cái cô gái Vòng⁽³⁾ làm ra thứ cốm dẻo và thơm ấy. Tất nhiên là nhiều nơi cũng biết cách thức làm cốm, nhưng không có đâu làm được hạt cốm dẻo, thơm và ngon được bằng ở làng Vòng, gần Hà Nội. Tiếng cốm Vòng đã lan khắp tất cả ba kì, và đến mùa cốm, các người của Hà Nội 36 phố phường vẫn thường ngóng trông cô hàng cốm xinh xinh, áo quần gọn ghẽ, với cái dấu hiệu đặc biệt là cái đòn gánh hai đầu cong vút lên như chiếc thuyền rồng...

Cốm là thức quà riêng biệt của đất nước, là thức dâng của những cánh đồng lúa bát ngát xanh, mang trong hương vị tất cả cái mộc mạc, giản dị và thanh khiết của đồng quê nội cỏ An Nam⁽⁴⁾. Ai đã nghĩ đầu tiên dùng cốm để làm quà sêu tết⁽⁵⁾. Không còn gì hợp hơn với sự vương vít của tơ hồng⁽⁶⁾, thức quà trong sạch, trung thành như các việc lễ nghi. Hồng cốm tốt đôi... Và không bao giờ có hai màu lại hòa hợp hơn được nữa: màu xanh tươi của cốm như ngọc thạch⁽⁷⁾ quý, màu đỏ thắm của hồng như ngọc lựu⁽⁸⁾ già. Một thứ thanh đạm⁽⁹⁾, một thứ ngọt sắc⁽¹⁰⁾, hai vị nâng đỡ nhau để hạnh phúc được bền lâu. (Thật đáng tiếc khi chúng ta thấy những tục lệ tốt đẹp ấy mất dần, và những thức quý của đất mình thay dần bằng những thức bóng bảy hào nháng⁽¹¹⁾ và thô kệch bắt chước người ngoài: những kẻ mới giàu vô học có biết đâu mà thưởng thức những vẻ cao quý kín đáo và nhũn nhặn⁽¹²⁾?)

Cốm không phải là thức quà của người vội; ăn cốm phải ăn từng chút ít, thong thả và ngẫm nghĩ. Lúc bấy giờ ta mới thấy thu lại cả trong hương vị ấy, cái mùi thơm phức của lúa mới, của hoa cỏ dại ven bờ: trong màu xanh của cốm, cái tươi mát của lá non, và trong chất ngọt của cốm, cái dịu dàng thanh đạm của loài thảo mộc⁽¹³⁾. Thêm vào cái mùi hơi ngát của lá sen già, ướp lấy từng hạt cốm một còn giữ lại cái ấm áp của những ngày mùa hạ trên hồ. Chúng ta có thể nói rằng trời sinh lá sen để bao bọc cốm, cũng như trời sinh cốm để ủ trong lá sen. Khi các cô gái Vòng đỗ gánh, giở từng lớp lá sen, chúng ta thấy hiện ra từng lá cốm, sạch sẽ và tinh khiết, không có mảy may một chút bụi nào. Hỡi các bà mua hàng! Chớ có thọc tay hay mân mê thức quà thần tiên ấy, hãy nhẹ nhàng mà nâng đỡ, chút chiu⁽¹⁴⁾ mà vuốt ve. Phải nên kính trọng cái lộc của Trời, cái khéo léo của người, và sự cố sức tiềm tàng⁽¹⁵⁾ và nhẫn nại của thần Lúa⁽¹⁶⁾. Sự thưởng thức của các bà sẽ được trang nhã⁽¹⁷⁾ và đẹp đẽ hơn, và cái vui cũng sẽ tươi sáng hơn nhiều lắm.

(Thạch Lam^(*), trong Hà Nội băm sáu phố phường,

NXB Đời nay, Hà Nội, 1943)

Chú thích:

(*) Thạch Lam (1910 - 1942) sinh tại Hà Nội, tên khai sinh là Nguyễn Tường Vinh, sau đổi thành Nguyễn Tường Lân, là nhà văn nổi tiếng, thành viên của nhóm Tự lực văn đoàn trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Ông có sở trường về truyện ngắn, và là một cây bút tinh tế, nhạy cảm, đặc biệt trong việc khai thác thế giới cảm xúc, cảm giác của con người. Bài Một thứ quà của lúa non: Cốm rút ra từ tập Hà Nội băm sáu phố phường (1943), tập tùy bút viết về cảnh sắc và phong vị của Hà Nội, đặc biệt là những thứ quà, những món ăn thường ngày khá bình dị, không mấy cao sang nhưng lại đậm đà hương vị riêng, thể hiện sự tinh tế, khéo kéo trong bản sắc văn hóa lâu đời của đất kinh kì. Bài này đưa vào sách giáo khoa có rút bớt một đoạn cuối.

Tùy bút là một thể văn. Tuy có chỗ gần với các thể bút kí, kí sự ở yếu tố miêu tả, ghi chép những hình ảnh, sự việc mà nhà văn quan sát, chứng kiến nhưng tùy bút thiên về biểu cảm, chú trọng thể hiện cảm xúc, tình cảm, suy nghĩ của tác giả trước các hiện tượng và vấn đề của đời sống. Ngôn ngữ tùy bút thường giàu hình ảnh và chất trữ tình.

(1) Vừng (cũng viết vầng): từ chỉ đơn vị, dùng để gọi một cách trang trọng hay văn vẻ một vật thể có bề mặt được coi là rộng, hình tròn hoặc gần với hình tròn. Ví dụ: vầng dương, vầng trán.

(2) Thanh nhã: thanh tao và nhã nhặn, có tính chất lịch sự mà giản dị.

(3) Vòng: làng Vòng thuộc xã Dịch Vọng, huyện Từ Liêm, nay thuộc quận Cầu Giấy. Làng Vòng từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm cốm.

(4) An Nam: tên gọi cũ của nước Việt Nam, dưới thời Bắc thuộc được dùng chính từ từ đời Đường và cũng còn dùng dưới thời thuộc Pháp.

(5) Sêu tết: nhà trai đưa lễ vật đến nhà gái trong dịp lễ, tết, khi chưa cưới.

(6) Tơ hồng: sợi chỉ đỏ biểu trưng cho tình duyên, do trời định. Theo truyền thuyết Trung Quốc, ông Nguyệt Lão dùng sợi chỉ này buộc vào chân đôi nam nữ nào thì họ sẽ thành vợ chồng.

(7) Ngọc thạch: ngọc màu xanh nhạt, gần như trong suốt, dùng làm đồ trang trí, trang sức.

(8) Ngọc lựu: ngọc màu đỏ tươi, hơi trong, giống màu hạt quả lựu/

(9) Thanh đạm: ở đây chỉ món ăn, thức uống đơn giản, không cầu kì, không có những mùi vị nồng, đậm gây cảm giác mạnh. Thanh đạm chỉ còn cuộc sống giản dị, trong sạch.

(10) Ngọt sắc: vị ngọt đậm.

(11) Hào nháng (hào nhoáng): có vẻ đẹp phô trương bề ngoài.

(12) Nhũn nhặn: không phô trương, có vẻ khiêm tốn, nhún nhường.

(13) Thảo mộc: chỉ chung các loài thực vật (thảo: cỏ, mộc: cây thân gỗ).

(14) Chút chiu (từ ít dùng): nâng niu, nhẹ nhàng.

(15) Tiềm tàng: giấu kín, chứa đựng ở bên trong không lộ ra (tiềm: chìm, ngầm; tàng: giấu, ẩn kín, cất giữ).

(16) Thần Lúa: vị thần trông coi việc trồng lúa, theo truyền thuyết dân gian. Cũng có thể hiểu là việc tạo ra hạt lúa được xem như một điều kì diệu, bí ẩn của thần linh.

(17) Trang nhã: lịch sự và thanh nhã.

MỘT THỨ QUÀ CỦA LÚA NON: CỐM

Cơn gió mùa hạ lướt qua vừng⁽¹⁾ sen trên hồ, nhuần thấm cái hương thơm của lá, như báo trước mùa về của một thức quà thanh nhã⁽²⁾ và tinh khiết. Các bạn có ngửi thấy, khi đi qua những cánh đồng xanh, mà hạt thóc nếp đầu tiên làm trĩu thân lúa còn tươi, ngửi thấy cái mùi thơm mát của bông lúa non không? Trong cái vỏ xanh kia, có một giọt sữa trắng thơm, phảng phất hương vị ngàn hoa cỏ. Dưới ánh nắng, giọt sữa dần dần đông lại, bông lúa càng ngày càng cong xuống, nặng vì cái chất quý trong sạch của Trời.

Đợi đến lúc vừa nhất, mà chỉ riêng những người chuyên môn mới định được, người ta gặt mang về. Rồi đến một loạt cách chế biến, những cách thức làm truyền tự đời này sang đời khác, một sự bí mật trân trọng và khe khắt giữ gìn, cái cô gái Vòng⁽³⁾ làm ra thứ cốm dẻo và thơm ấy. Tất nhiên là nhiều nơi cũng biết cách thức làm cốm, nhưng không có đâu làm được hạt cốm dẻo, thơm và ngon được bằng ở làng Vòng, gần Hà Nội. Tiếng cốm Vòng đã lan khắp tất cả ba kì, và đến mùa cốm, các người của Hà Nội 36 phố phường vẫn thường ngóng trông cô hàng cốm xinh xinh, áo quần gọn ghẽ, với cái dấu hiệu đặc biệt là cái đòn gánh hai đầu cong vút lên như chiếc thuyền rồng...

Cốm là thức quà riêng biệt của đất nước, là thức dâng của những cánh đồng lúa bát ngát xanh, mang trong hương vị tất cả cái mộc mạc, giản dị và thanh khiết của đồng quê nội cỏ An Nam⁽⁴⁾. Ai đã nghĩ đầu tiên dùng cốm để làm quà sêu tết⁽⁵⁾. Không còn gì hợp hơn với sự vương vít của tơ hồng⁽⁶⁾, thức quà trong sạch, trung thành như các việc lễ nghi. Hồng cốm tốt đôi... Và không bao giờ có hai màu lại hòa hợp hơn được nữa: màu xanh tươi của cốm như ngọc thạch⁽⁷⁾ quý, màu đỏ thắm của hồng như ngọc lựu⁽⁸⁾ già. Một thứ thanh đạm⁽⁹⁾, một thứ ngọt sắc⁽¹⁰⁾, hai vị nâng đỡ nhau để hạnh phúc được bền lâu. (Thật đáng tiếc khi chúng ta thấy những tục lệ tốt đẹp ấy mất dần, và những thức quý của đất mình thay dần bằng những thức bóng bảy hào nháng⁽¹¹⁾ và thô kệch bắt chước người ngoài: những kẻ mới giàu vô học có biết đâu mà thưởng thức những vẻ cao quý kín đáo và nhũn nhặn⁽¹²⁾?)

Cốm không phải là thức quà của người vội; ăn cốm phải ăn từng chút ít, thong thả và ngẫm nghĩ. Lúc bấy giờ ta mới thấy thu lại cả trong hương vị ấy, cái mùi thơm phức của lúa mới, của hoa cỏ dại ven bờ: trong màu xanh của cốm, cái tươi mát của lá non, và trong chất ngọt của cốm, cái dịu dàng thanh đạm của loài thảo mộc⁽¹³⁾. Thêm vào cái mùi hơi ngát của lá sen già, ướp lấy từng hạt cốm một còn giữ lại cái ấm áp của những ngày mùa hạ trên hồ. Chúng ta có thể nói rằng trời sinh lá sen để bao bọc cốm, cũng như trời sinh cốm để ủ trong lá sen. Khi các cô gái Vòng đỗ gánh, giở từng lớp lá sen, chúng ta thấy hiện ra từng lá cốm, sạch sẽ và tinh khiết, không có mảy may một chút bụi nào. Hỡi các bà mua hàng! Chớ có thọc tay hay mân mê thức quà thần tiên ấy, hãy nhẹ nhàng mà nâng đỡ, chút chiu⁽¹⁴⁾ mà vuốt ve. Phải nên kính trọng cái lộc của Trời, cái khéo léo của người, và sự cố sức tiềm tàng⁽¹⁵⁾ và nhẫn nại của thần Lúa⁽¹⁶⁾. Sự thưởng thức của các bà sẽ được trang nhã⁽¹⁷⁾ và đẹp đẽ hơn, và cái vui cũng sẽ tươi sáng hơn nhiều lắm.

(Thạch Lam^(*), trong Hà Nội băm sáu phố phường,

NXB Đời nay, Hà Nội, 1943)

Chú thích:

(*) Thạch Lam (1910 - 1942) sinh tại Hà Nội, tên khai sinh là Nguyễn Tường Vinh, sau đổi thành Nguyễn Tường Lân, là nhà văn nổi tiếng, thành viên của nhóm Tự lực văn đoàn trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Ông có sở trường về truyện ngắn, và là một cây bút tinh tế, nhạy cảm, đặc biệt trong việc khai thác thế giới cảm xúc, cảm giác của con người. Bài Một thứ quà của lúa non: Cốm rút ra từ tập Hà Nội băm sáu phố phường (1943), tập tùy bút viết về cảnh sắc và phong vị của Hà Nội, đặc biệt là những thứ quà, những món ăn thường ngày khá bình dị, không mấy cao sang nhưng lại đậm đà hương vị riêng, thể hiện sự tinh tế, khéo kéo trong bản sắc văn hóa lâu đời của đất kinh kì. Bài này đưa vào sách giáo khoa có rút bớt một đoạn cuối.

Tùy bút là một thể văn. Tuy có chỗ gần với các thể bút kí, kí sự ở yếu tố miêu tả, ghi chép những hình ảnh, sự việc mà nhà văn quan sát, chứng kiến nhưng tùy bút thiên về biểu cảm, chú trọng thể hiện cảm xúc, tình cảm, suy nghĩ của tác giả trước các hiện tượng và vấn đề của đời sống. Ngôn ngữ tùy bút thường giàu hình ảnh và chất trữ tình.

(1) Vừng (cũng viết vầng): từ chỉ đơn vị, dùng để gọi một cách trang trọng hay văn vẻ một vật thể có bề mặt được coi là rộng, hình tròn hoặc gần với hình tròn. Ví dụ: vầng dương, vầng trán.

(2) Thanh nhã: thanh tao và nhã nhặn, có tính chất lịch sự mà giản dị.

(3) Vòng: làng Vòng thuộc xã Dịch Vọng, huyện Từ Liêm, nay thuộc quận Cầu Giấy. Làng Vòng từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm cốm.

(4) An Nam: tên gọi cũ của nước Việt Nam, dưới thời Bắc thuộc được dùng chính từ từ đời Đường và cũng còn dùng dưới thời thuộc Pháp.

(5) Sêu tết: nhà trai đưa lễ vật đến nhà gái trong dịp lễ, tết, khi chưa cưới.

(6) Tơ hồng: sợi chỉ đỏ biểu trưng cho tình duyên, do trời định. Theo truyền thuyết Trung Quốc, ông Nguyệt Lão dùng sợi chỉ này buộc vào chân đôi nam nữ nào thì họ sẽ thành vợ chồng.

(7) Ngọc thạch: ngọc màu xanh nhạt, gần như trong suốt, dùng làm đồ trang trí, trang sức.

(8) Ngọc lựu: ngọc màu đỏ tươi, hơi trong, giống màu hạt quả lựu.

(9) Thanh đạm: ở đây chỉ món ăn, thức uống đơn giản, không cầu kì, không có những mùi vị nồng, đậm gây cảm giác mạnh. Thanh đạm chỉ còn cuộc sống giản dị, trong sạch.

(10) Ngọt sắc: vị ngọt đậm.

(11) Hào nháng (hào nhoáng): có vẻ đẹp phô trương bề ngoài.

(12) Nhũn nhặn: không phô trương, có vẻ khiêm tốn, nhún nhường.

(13) Thảo mộc: chỉ chung các loài thực vật (thảo: cỏ, mộc: cây thân gỗ).

(14) Chút chiu (từ ít dùng): nâng niu, nhẹ nhàng.

(15) Tiềm tàng: giấu kín, chứa đựng ở bên trong không lộ ra (tiềm: chìm, ngầm; tàng: giấu, ẩn kín, cất giữ).

(16) Thần Lúa: vị thần trông coi việc trồng lúa, theo truyền thuyết dân gian. Cũng có thể hiểu là việc tạo ra hạt lúa được xem như một điều kì diệu, bí ẩn của thần linh.

(17) Trang nhã: lịch sự và thanh nhã.