Sắc thái nghĩa của từ và việc lựa chọn từ ngữ SVIP

Sắc thái nghĩa của từ và việc lựa chọn từ ngữ

A. Lý thuyết

1. Sắc thái nghĩa của từ

- Ví dụ: Cùng chung phần nghĩa cơ bản (đều dùng để chỉ người) nhưng hai từ vị (vị đại biểu, vị khách,...) và tên (tên cướp, tên trộm,...) lại có sắc thái nghĩa rất khác nhau. Nếu vị thể hiện thái độ kính trọng thì tên lại có thái độ coi khinh.

2. Việc lựa chọn từ ngữ

- Bên cạnh việc quan tâm đến nghĩa cơ bản, chúng ta cần quan tâm đến sắc thái nghĩa của từ. Bởi, nếu không lựa chọn được từ ngữ với sắc thái nghĩa phù hợp, chúng ta sẽ không diễn tả chính xác thái độ, tình cảm, nhận định,... của mình đối với sự việc được đề cập trong câu hoặc đối với người nghe, người đọc.

B. Bài tập

Bài 1. Nhận xét về sắc thái nghĩa của từ ngữ in đậm trong các trường hợp sau: 

a. 

Có lúc vểnh râu vai phụ lão,

Cũng khi lên mặt dáng văn thân.

(Trần Tế Xương, Tự trào I) 

b. 

Quả cau nho nhỏ, miếng trầu hôi,​

Này của Xuân Hương đã quệt rồi.

(Hồ Xuân Hương, Mời trầu)

c. 

Ghế tréo lọng xanh ngồi bảnh chọe,

Nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi.

(Nguyễn Khuyến, Tiến sĩ giấy)

Bài 2. Có thể thay từ "bác" bằng từ "bạn" trong câu thơ sau không? Vì sao? 

Đã bấy lâu nay bác tới nhà.

(Nguyễn Khuyến, Bạn đến chơi nhà) 

Hướng dẫn giải

- "Bác" là từ mà những người bạn lớn tuổi dùng để gọi nhau với sắc thái vừa kính trọng, vừa thân mật. 

- Câu thơ thể hiện cách xưng hô giữa những người bạn đã có tuổi, thể hiện được tình cảm sâu sắc, chân thành mà Nguyễn Khuyến dành cho người bạn của mình. Nếu thay từ "bác" bằng từ "bạn", câu thơ sẽ không giữ được sắc thái nghĩa như ban đầu. 

Bài 3. Cho câu thơ sau:

Ghé mắt trông ngang thấy bảng treo,

(Hồ Xuân Hương, Đề đền Sầm Nghi Đống) 

Theo em, có thể thay từ "ngang" bằng từ "lên" không? Vì sao? 

Hướng dẫn giải

- Không thể thay từ "ngang" bằng từ "lên". 

Bài 4. Thay thế từ "cheo leo" trong câu thơ sau bằng một hoặc một số từ có nghĩa tương tự. Từ đó, chỉ ra cái hay trong việc sử dụng từ ngữ của Hồ Xuân Hương. 

Kìa đền Thái thú đứng cheo leo. 

(Hồ Xuân Hương, Đề đền Sầm Nghi Đống) 

Hướng dẫn giải

- Có thể thay từ "cheo leo" bằng từ "chênh vênh" vì cả hai từ đều có nghĩa cơ bản là cao và không có chỗ bấu víu, gây cảm giác nguy hiểm, dễ bị rơi, ngã. 

- Nhưng từ "cheo leo" ngoài việc vần với từ "treo" theo luật bằng trắc của thơ tứ tuyệt thì còn gợi ra sắc thái giễu cợt rõ ràng: đền có thể đứng uy nghi, không vững vàng, lại heo hút. Có lẽ, thế đứng này được gợi ra từ vị thế và cái chết đáng xấu hổ của người được thờ trong đền. 

Bài 5. Chỉ ra biện pháp tu từ được sử dụng trong hai câu thơ sau và nêu tác dụng của biện pháp ấy:

Sống lâu, lâu để làm gì nhỉ?

Lâu để mà xem cuộc chuyển vần. 

                                                      (Trần Tế Xương, Tự trào I) 

Hướng dẫn giải

- Biện pháp tu từ được sử dụng trong hai dòng thơ là câu hỏi tu từ "Sống lâu, lâu để làm gì nhỉ?".