LÁ DIÊU BÔNG

     Váy Đình Bảng buông chùng cửa võng
     Chị thẩn thơ đi tìm
     Đồng chiều
             Cuống rạ

     Chị bảo
             - Đứa nào tìm được lá Diêu Bông
     Từ nay ta gọi là chồng

     Hai ngày Em tìm thấy lá
     Chị chau mày
             - Đâu phải lá Diêu Bông

     Mùa đông sau Em tìm thấy lá
     Chị lắc đầu
           trông nắng vãn bên sông

     Ngày cưới Chị
             Em tìm thấy lá
     Chị cười xe chỉ ấm trôn kim

     Chị ba con
             Em tìm thấy lá
     Xoè tay phủ mặt Chị không nhìn

     Từ thuở ấy
             Em cầm chiếc lá
     đi đầu non cuối bể
     Gió quê vi vút gọi
             Diêu Bông hời!...
                      ...ới Diêu Bông!...

       (Hoàng Cầm, 99 tình khúc, NXB Văn học, Hà Nội, tr.30 - 31)

* Về tác giả Hoàng Cầm

- Nhà thơ Hoàng Cầm sinh năm 1922, mất năm 2010, tên khai sinh là Bùi Tằng Việt, quê gốc tại Bắc Ninh, sinh ra tại Bắc Giang.

- Ông có giọng thơ trữ tình, mượt mà, được nhiều thế hệ độc giả yêu thích. Ngoài những tìm tòi cách tân về nghệ thuật, ông vẫn giữ cho riêng mình một vốn ngôn ngữ và hình ảnh đặc trưng của mảnh đất Kinh Bắc. 

- Một số tác phẩm tiêu biểu của ông: Kịch thơ Kiều Loan (1945), Tiếng hát Quan họ (1956), Mưa Thuận Thành (1987), Về Kinh Bắc (1959 - 1994),...

CẢM HỨNG MÙA THU TRONG THU VỊNH VÀ ĐÂY MÙA THU TỚI

     Ở xứ Bắc, mùa thu vẫn được coi là mùa đẹp nhất trong năm và đã trở thành cảm hứng bất tận của các nhà thơ từ xưa đến nay. Đọc các bài thơ viết về mùa thu, người đọc cảm nhận được vừa vẻ đẹp của bức tranh thu, vừa những sắc điệu riêng của tâm hồn thi nhân thể hiện trong cảnh thu, tình thu. Nói đến những thi phẩm về mùa thu phải kể đến hai bài thơ nổi tiếng của hai nhà thơ lớn là Thu vịnh (Nguyễn Khuyến) và Đây mùa thu tới (Xuân Diệu). Ở đó, những cảm nhận và nỗi niềm được từng nhà thơ gửi gắm vừa có sự gặp gỡ vừa có điểm đặc sắc, hấp dẫn riêng.

     Một trong những nét đặc trưng của cảnh sắc thiên nhiên mùa thu xứ Bắc là cái hanh hao của trời đất, cái se lạnh của gió thu, độ trong trẻo của không gian, khiến cho lòng người luôn thấy nao nao và dễ đắm mình trong hoài niệm. Có phải thế chăng mà hai bài thơ mùa thu của Nguyễn Khuyến và Xuân Diệu đều có nét gặp gỡ là cảnh thu, tình thu đẹp nhưng buồn. Nỗi buồn của các thi nhân thấm đẫm trong cảnh vật và biểu hiện trong những hình thức nghệ thuật tinh tế, đặc sắc. Với Thu vịnh, ngay từ khổ thơ đầu, những hình ảnh thu đầy sức gợi đã được mở ra:

                                                                  Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao,
                                                                  Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu.
                                                                  Nước biếc trông như tầng khói phủ,
                                                                  Song thưa để mặc bóng trăng vào.

     Ở Đây mùa thu tới, cũng vẫn là những nét dáng gợi bao niềm cảm xúc của mùa thu xứ Bắc ấy:

                                                                  - Đây mùa thu tới - mùa thu tới
                                                                  Với áo mơ phai dệt lá vàng.
                                                                  - Thỉnh thoảng nàng trăng tự ngẩn ngơ…
                                                                  Non xa khởi sự nhạt sương mờ...

     Mặc dù mỗi bài thơ miêu tả hình ảnh mùa thu ở những không gian khác nhau, nhưng ta đều gặp trong bức tranh thu cái sắc thu thanh nhẹ, trong sáng, se sắt thấm vào từng đường nét của không gian, cảnh vật. Cả hai bức tranh đều là những nét chấm phá tinh tế, gợi cảm giác mơ màng, một nỗi buồn man mác trong tâm hồn các thi nhân.

     Song cảnh thu, tình thu trong hai bài thơ lại có nhiều nét khác biệt vì đó là sản phẩm nghệ thuật của hai nhà thơ, sống ở hai thời đại, với những quan điểm thẩm mĩ khác nhau. Nguyễn Khuyến là nhà Nho uyên bác nhưng bất đắc chí; ông là quan nhà Nguyễn nhưng do chán ghét thời thế nên đã cáo quan trở về, sống giản dị, gắn bó với đồng quê và cuộc sống thôn quê. Còn Xuân Diệu là một trí thức Tây học, sống trong một thời đại mà nhu cầu giải phóng cái tôi cá nhân đang trỗi dậy mạnh mẽ, đồng thời lớp thanh niên trí thức ngày ấy đã sớm mở lòng để cảm được những biến chuyển mới mẻ của thế giới xung quanh. Bởi vậy, qua hai bài thơ, người đọc có thể cảm nhận được dấu ấn của từng thời đại và dấu ấn tâm hồn riêng của hai nghệ sĩ.

     Cảnh thu trong bài Thu vịnh là cảnh thu của làng quê Việt Nam, dưới cái nhìn của một bậc đại trí đã lui về ẩn dật nơi thôn dã. Bức tranh thu hiện lên trong không gian thu hẹp về chiều rộng, mở ra bằng chiều cao với sắc trời “xanh ngắt mấy tầng cao” đặc trưng của mùa thu xứ Bắc, với đường nét đơn sơ, màu sắc thanh đạm, không khí hiu hắt, ao thu nước biếc với sương khói phủ nhạt nhoà. Trăng thân mật và lặng lẽ đến với thi nhân như một tri kỉ:

                                                                  Song thưa để mặc bóng trăng vào.

     Hoa mùa thu đang nở nhưng lại gợi về “hoa năm ngoái” và âm thanh thì lạc lõng với tiếng ngỗng trời không biết từ đâu bay tới:

                                                                  Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái,
                                                                  Một tiếng trên không ngỗng nước nào.

     Cảnh thu vừa thực, vừa ảo và ngưng đọng trong một nỗi hoài niệm bàng bạc cả không gian và thời gian. Tình thu man mác, đượm buồn vấn vương với những sắc màu và thanh âm của mùa thu. Thế nhưng thi hứng dạt dào trước cảnh thu lại đến cùng một nỗi “thẹn”.

                                                                  Nhân hứng cũng vừa toan cất bút,
                                                                  Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào.

     “Thẹn với ông Đào” cũng là một cách biểu hiện nỗi đau nhân thế trước mùa thu của xứ sở. Ông Đào là Đào Tiềm (Đào Uyên Minh), một nhà thơ Trung Quốc nổi tiếng về tài thơ lẫn khí phách khi ông đã từ quan một cách dứt khoát. Còn cụ Nguyễn thì dù đã từ quan về quê mà dường như tâm vẫn có chút gì chưa an, trí vẫn có điều gì chưa thanh thoả. Nỗi thẹn ở đây có thể được Nguyễn Khuyến nhìn nhận là thẹn về nhân cách, khí tiết. Cảm xúc thu trong Thu vịnh vì thế mà đượm buồn trong không gian thu, da diết trong sắc thu, bàng bạc trong âm thanh mùa thu và đầy day dứt trong nỗi niềm thi nhân.

     Cảnh thu trong Đây mùa thu tới của Xuân Diệu mang nhiều dấu ấn nơi phố phường và phảng phất hình ảnh mùa thu Hà Nội. Nếu hồn thu trong Thu vịnh là cây trúc thì hồn thu trong Đây mùa thu tới là cây liễu:

                                                                  Rặng liễu đìu hiu đứng chịu tang,
                                                                  Tóc buồn buông xuống lệ ngàn hàng;

     Nỗi buồn mùa thu được miêu tả đầy trực cảm, cảnh buồn nhưng vẫn khiến lòng thi nhân náo nức “Đây mùa thu tới, mùa thu tới”. Mùa thu đến và đi gợi cảm xúc về dòng thời gian đang trôi chảy nên cảnh sắc không ngưng đọng như cảnh thu trong thơ Nguyễn Khuyến. Sự vận động của thời gian, sự tàn phai của cái đẹp in đậm trong những hình ảnh: “sắc đỏ rũa màu xanh”, “rét mướt luồn trong gió”, “đôi nhánh khô gầy xương mỏng manh”,... Cảnh thu hiện lên qua cảm nhận của một hồn thơ hiện đại và được thể hiện bằng những hình ảnh thơ giàu tính cảm giác, thấm đẫm tinh thần cô đơn của cái tôi cá nhân. Đây quả là điều chưa từng bắt gặp trong thơ cổ điển.

     Cảnh thu trong thơ Nguyễn Khuyến vắng lặng, chỉ có cái tôi trữ tình của thi nhân đang trải lòng mình. Cảnh thu trong thơ Xuân Diệu cũng vắng vẻ đìu hiu, nhưng vẫn có bóng dáng con người, tất nhiên với Xuân Diệu phải là bóng dáng thiếu nữ:

                                                                  Ít nhiều thiếu nữ buồn không nói
                                                                  Tựa cửa nhìn xa, nghĩ ngợi gì.

     Tình thu của cụ Nguyễn buồn, xót xa, day dứt; tình thu của chàng thi sĩ Xuân Diệu có buồn, cô đơn, nhưng tràn đầy khao khát về sự sống trần thế, tha thiết giao cảm với đời. Quan điểm thẩm mĩ của Nguyễn Khuyến do vậy mang đậm sắc màu cổ điển và giàu phong vị ẩn dật, còn quan điểm thẩm mĩ của Xuân Diệu - một nhà thơ lãng mạn, một nhà thơ hiện đại với thế giới quan mới mẻ - lại ưa thể hiện bằng những vần thơ lay thức các giác quan và rạo rực lòng người.

     Hai bài thơ của Nguyễn Khuyến và Xuân Diệu đều là những thi phẩm đặc sắc về mùa thu của quê hương, đất nước Việt Nam, đem đến cho người đọc những cảm xúc tinh tế trước những hình ảnh đầy gợi cảm của thiên nhiên và những nỗi niềm, tâm sự gửi gắm trong đó. Cả hai tâm hồn lớn đều yêu tha thiết mùa thu của xứ Bắc, nhưng do điệu tâm hồn và quan điểm thẩm mĩ khác nhau mà cảnh thu, tình thu của mỗi bài thơ mang một vẻ đẹp riêng, bồi đắp cho mỗi chúng ta tình yêu quê hương xứ sở nồng nàn, sâu sắc.

(Bài làm của học sinh, có chỉnh sửa)