Luyện tập Màn diễu hành – trình diện quan thanh tra SVIP

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quá ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quá ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quá ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)

MÀN DIỄU HÀNH – TRÌNH DIỆN

QUAN THANH TRA

(Trích kịch Quan thanh tra)

HỒI IV

Lớp 1

Tất cả các sự kiện ở hồi này diễn ra tại một căn phòng ở nhà thị trưởng.

Các vị quan chức địa phương: rón rén, gần như kiễng gót đi vào, đều mặc lễ phục hoặc quan phục. Suốt lớp họ đều nói khẽ.

Chánh án (sắp mọi người đứng theo hình bán nguyệt) – Thưa các ngài, hãy quay tròn lại đây, nhanh lên, và phải có trật tự mới được! Ngài là tay ghê gớm lắm, Ngài thường ra vào chốn cung điện Hoàng đế, và mắng cả các quan trong Quốc vụ viện kia đấy! Nào, đứng nghiêm! Theo kiểu nhà binh, nhất thiết phải theo kiểu nhà binh.

Quản lí Viện tế bần – Xin theo ý ông, nhưng này, chúng ta cần phải tiến hành gì đó mới được chứ!

Chánh án – Cụ thể tiến hành gì?

Quản lí Viện tế bần – Lại còn phải hỏi, ai chả biết!

Chánh án – Vi thiềng Ngài à?

Quản lí Viện tế bần – Ừ thì vi thiềng chứ sao.

Chánh án – Ấy chết, nguy hiểm lắm, Ngài không quát ầm lên ấy à: một chính khách chứ có phải chuyện chơi đâu. Hay ta cứ nói đấy là tiền cúng của nhóm quý tộc vào một công trình kỉ niệm nào đó?

Trưởng bưu cục – Hay là thế này: ta cứ nói là không biết tiền của ai gửi cho Ngài qua bưu điện.

Quản lí Viện tế bần – Coi chừng đấy! Ông mà nói thế lại không bị gửi theo các trạm bưu điện đến một nơi nào xa lắc xa lơ ấy à! Nghe đây này: trong một quốc gia được tổ chức tốt, những việc như thế này không thể làm theo cách các ông đưa ra được. Phải lần lượt, từng người một, vào yết kiến Ngài, thế rồi bốn mặt nhìn nhau… tùy cơ ứng biến, không để chuyện lọt đến tai người khác. Đây, trong một xã hội được tổ chức tốt, người ta dàn xếp với nhau như thế đấy! Này, ông Chánh án, ông đi trước mở đường đi!

Chánh án – Thôi, ông vào gặp trước thì hơn, vị khách quý đã từng nếm bánh ở công sở ông rồi.

Quản lí Viện tế bần – Thôi, để ông Kiểm học, nhân danh nhà giáo dục thanh niên, như vậy hơn.

Kiểm học – Ôi, thưa các ngài, tôi không làm được, không thể làm được đâu. Thực thụ, tôi được giáo dục theo kiểu là… mỗi khi quan trên nói với tôi, tự nhiên tôi cứ như người mất hồn, lưỡi ríu cả lại, như bị sa lầy ấy. Thôi, thưa các ngài, các ngài tha cho, các ngài miễn hẳn cho!

[...]

Có tiếng bước chân và ho trong phòng Khle-xta-kốp. Cả bọn chạy xô ra cửa, chen chúc tranh lấn, có người bị nghẹt thở, kêu lên khe khẽ. Cuối cùng họ thoát hết được ra ngoài, căn phòng không còn người.

Lớp 2

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp (mắt nhắm mắt mở đi vào) – Hình như mình đánh một giấc ra trò thì phải. Không biết họ lấy ở đâu ra những chăn, nệm lông ấm thế, ấm đến toát mồ hôi ra. Hôm qua không biết họ cho mình đánh chén cái gì ấy nhỉ: đầu óc mình đến bây giờ còn choáng váng cả lên. Xem chừng ở đây chơi ít bữa cũng khoái. Mình thích được tiếp đón thân mật; thú thực nếu họ niềm nở với mình như vậy là vì tốt bụng, chứ không phải vì quan tâm du khách, thì thú thật cũng khoái. Con gái lão thị trưởng trông cũng sạch nước cản đấy chứ, vợ lão cũng vậy, còn có thể dùng được đấy… Không, chẳng biết ăn thua gì không, nhưng sống như thế này, thật cũng khoái.

Lớp 3

Khle-xta-kốp và viên chánh án

Chánh án (vào, dừng lại, nói riêng) – Trời ơi! Trời ơi, Xin ban phúc lành cho con! Sao tôi rụng rời cả chân tay thế này! (nói to, ưỡn ngực, tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Li-ap-kin-Ti-ap-kin (Lyapkin-Tyapkin), kiểm định viên cao cấp, chánh án tòa án quận sở tại.

Khle-xta-kốp – Xin mời ông ngồi. Thế ra ông là chánh án ở đây à?

Chánh án – Tôi được giới quý tộc bầu năm 1818, khoá ba năm; đến giờ tôi vẫn đảm trách.

Khle-xta-kốp – Nghe chánh án chắc kiếm ăn khá đấy chứ nhỉ?

Chánh án (hơi chìa bàn tay nắm chặt. Nói riêng) – Trời! Không biết tôi ngồi ở đâu đây. Cứ y như ở trên bàn chông ấy.

Khle-xta-kốp – Tay ông cầm gì thế?

Chánh án (luống cuống, đánh rơi xấp tiền giấy xuống sàn) – Dạ, không ạ!

Khle-xta-kốp – Sao lại không? Tôi thấy rồi, ông đánh rơi tiền kia kìa!

Chánh án (toàn thân run rẩy) – Không, có gì đâu ạ! (nói riêng) – Trời ơi, tôi bị đưa ra tòa rồi. Họ mang xe đến bắt tôi rồi.

Khle-xta-kốp (nhặt tiền) – Phải, tiền đây mà.

Chánh án (nói riêng) – Thôi hỏng bét; chết tôi rồi! Chết tôi rồi!

Khle-xta-kốp – Ông biết không, hay ông cho tôi vay số tiền này nhé?

Chánh án (vội vàng nói) – Vâng ạ, được ạ… xin rất vui lòng. (nói riêng) – Thế nào, mạnh dạn lên chứ, mạnh dạn lên chứ! Đức Mẹ ơi, cứu con...

Khle-xta-kốp – Ông biết cho, dọc đường, tôi cạn cả tiền… tiêu pha món này món khác… Về đến quê, tôi sẽ gửi trả ông ngay nhé.

Chánh án – Ấy chết! Sao ông lại nghĩ thế! Được ông nhận tiền, thực vinh dự cho tôi quá rồi. Cố nhiên, tôi đem hết tài hèn sức mọn, lòng nhiệt thành, sẵn sàng đối với quan trên… để cố gắng sao cho xứng đáng... (đứng dậy, thẳng người theo kiểu nghiêm lệnh) – Tôi không dám quấy quả ông nữa. Ông có lệnh gì truyền cho làm không ạ?

Khle-xta-kốp – Lệnh gì?

Chánh án – Tôi muốn nói là ông có lệnh gì truyền cho tòa án quận sở tại không ạ?

Khle-xta-kốp – Cần gì phải lệnh? Trong lúc này không cần; không, không lệnh gì hết. Cảm ơn ông.

Chánh án (chào xong đi ra, nói riêng) – Thì, thế là thoát nạn rồi!

Khle-xta-kốp (khi chánh án vừa ra xong) – Tay chánh án này tốt bụng đấy chứ nhỉ!

Lớp 4

Khle-xta-kốp và viên trưởng bưu cục

Trưởng bưu cục vào, mặc quan phục, đứng thẳng người, tay để lên chuôi kiếm.

Trưởng bưu cục – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Spe-kin (Shpekin), Trưởng bưu cục, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Tôi rất ưa những người dễ chịu. Mời ông ngồi. Ông vẫn sống ở đây từ trước tới nay, phải không?

Trưởng bưu cục – Đúng vậy ạ.

Khle-xta-kốp – Tôi thích cái thành phố nhỏ này lắm. Cố nhiên, dân cư không được đông đúc, nhưng cần quái gì! Đây có phải thủ đô đâu?

Trưởng bưu cục – Dạ, thưa đúng thế đấy ạ. (nói riêng) – Thế mà Ngài không làm bộ chút nào; Ngài hỏi han mọi chuyện từng li từng tí.

Khle-xta-kốp – Theo ý tôi, chỉ cần thế nào, ông biết không? Chỉ cần mọi người kính trọng mình, yêu mến mình thực sự, có phải vậy không nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, phải lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Thú thực tôi rất bằng lòng vì ông nghĩ như tôi. Cố nhiên, mọi người sẽ cho tôi là một thằng cha quái gở, nhưng tính tôi nó như thế đấy. (nhìn mặt chủ sự bưu vụ, nói riêng). Ta thử hỏi vay lão chủ sự bưu vụ này ít tiền xem sao. (nói to) – Tôi gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi mượn ba trăm rúp được chăng?

Trưởng bưu cục – Sao lại không? Được ông vay tiền, thực là hạnh phúc rất lớn. Thưa ông, đây, xin rất vui lòng. Tôi xin tận tâm tận lực sẵn sàng hầu ông.

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm. Thú thực, tôi rất sợ khi đi đường phải nhịn ăn, nhịn tiêu. Cần gì phải nhịn, ông nhỉ?

Trưởng bưu cục – Bẩm, đúng thế đấy ạ. (đứng dậy, thẳng người, tay để vào chuôi kiếm). Tôi không dám ở đây lâu quấy quả ông… Ông có nhận xét gì về công việc ở bưu cục không ạ?

Khle-xta-kốp – Không, không có gì.

Trưởng bưu cục chào, đi ra.

Khle-xta-kốp (hút một điếu xì-gà) – Hình như lão trưởng bưu cục này cũng là một thằng cha tốt bụng. Ít ra, nó cũng chịu giúp người đấy chứ; mình thích những hạng người như thế.

Lớp 5

Khle-xta-kốp và viên kiểm học

Kiểm học hình như bị người ngoài cửa đẩy vào. Đằng sau y có tiếng nói nghe khá rõ: “Việc gì mà sợ”.

Kiểm học (đứng thẳng nhưng người vẫn run; tay để lên chuôi kiếm) – Tôi xin hân hạnh tự giới thiệu: tôi là Khlô-pốp (Khlopov), kiểm học, hàm quan cố vấn.

Khle-xta-kốp – À, kính chào ông. Mời ông ngồi! Hút điếu xì gà nhé? (chia điếu xì-gà). [...] Tôi trông ông cũng không phải tay nghiện xì-gà. Còn tôi, xin thú thực: đó là chỗ yếu của tôi. Cũng như với phái đẹp ấy mà, tôi không tài nào có thể lãnh đạm được. Còn ông, ông thích loại phụ nữ nào, tóc đen hay tóc vàng?

Kiểm học – Bẩm, không dám biết ạ.

Khle-xta-kốp – Không được, không được, sao lại chối quanh thế! Tôi nhất định muốn biết sở thích của ông.

Kiểm học – Tôi xin được mạn phép trình bày… (nói riêng) – Chết thật, không biết nói năng làm sao…

Khle-xta-kốp – Ề! Ề! Ông không muốn nói. Chắc rằng đã có con bé tóc đen nào cho ông ăn bùa mê rồi. Thú đi, ăn bùa mê rồi chứ gì?

Kiểm học – Ngại quá,… thưa quan… quan lớn… cụ lớn… (nói riêng) – Chết! Ăn nói như thế bỏ mẹ!

Khle-xta-kốp – Ngại hử! Đúng rồi, mắt tôi có một cái gì hay làm người ta đâm rụt rè. Ít ra tôi cũng biết không một cô ả nào có thể cưỡng lại cặp mắt của tôi. Có phải không?

Kiểm học – Dạ, bẩm đúng lắm ạ.

Khle-xta-kốp – Này, tôi đi đường gặp chuyện bất ngờ quá ông ạ: dọc đường, tôi hết sạch cả tiền. Ông có thể cho tôi vay ba trăm rúp được không?

Kiểm học (lục tìm trong túi, nói riêng) – Không sẵn tiền thì thật rầy rà! À, có đây rồi, có đây rồi. (rút tiền, đưa ra, run lẩy bẩy).

Khle-xta-kốp – Cảm ơn ông lắm.

Kiểm học (đứng thẳng người, tay để trên chuôi kiếm) – Tôi không dám ở đây quấy quả ông lâu nữa ạ.

Khle-xta-kốp – Chào ông nhé.

Kiểm học (đi nhanh, gần như chạy, nói riêng) – Chà, ơn Bề trên! Có lẽ Ngài không đến kiểm tra trường học nữa.

Lớp 6

Khle-xta-kốp và viên quản lí Viện tế bần

Quản lí Viện tế bần (đứng nghiêm, tay để trên chuôi kiếm) – Xin hân hạnh tự giới thiệu: Tôi là Zem-li-a-ni-ka (Zemlianika), quản lí Viện tế bần, hàm quan cố vấn pháp viện.

Khle-xta-kốp – Chào ông, xin mời ông ngồi.

Quản lí Viện tế bần – Tôi đã được vinh dự theo hầu ông, và lại thân đứng ra tiếp đón khi ông đến thăm Viện tế bần do tôi quản lí ạ.

Khle-xta-kốp – À, phải, tôi nhớ rồi. Bữa ăn ông thiết thật ngon tuyệt.

Quản lí Viện tế bần – Tôi rất lấy làm vui mừng được cố gắng phụng sự quốc gia ạ.

Quản lí Viện tế bần – Rất có thể ạ. (im lặng một chút). Tôi dám nói là đã hi sinh tất cả để sẵn sàng làm tròn nhiệm vụ đấy ạ. (xích ghế lại gần Khle-xta-kốp, nói nhỏ). Viên Trưởng bưu cục ở đây chẳng chịu làm gì cả: mọi việc đều bị đình đốn, thư từ công văn chậm trễ… Ông cứ để ý điều tra sẽ rõ. Viên chánh án vừa vào đây trước tôi cũng vậy, hắn chỉ đi săn thôi, nuôi chó ở chỗ làm việc, còn về hạnh kiểm hắn thì… tôi phải nói ra điều này trước mặt ông cũng vì quyền lợi của quốc gia, mặc dầu hắn ta có họ với tôi, lại là bạn thân của tôi, hạnh kiểm hắn ta xấu ghê lắm: ở đây có một địa chủ là Đốp-chin-xki (Dobchinsky), người mà ông đã trông thấy; thế này chứ ạ, thằng Đốp-chin-xki cứ vừa bước ra khỏi nhà để đi đâu là chánh án mò ngay đến với vợ thằng này. Tôi xin sẵn sàng thế… Ông cứ chú ý lũ con mà xem: không một đứa nào giống thằng Đốp-chin-xki cả, ngay đến đứa con gái út, cũng giống viên chánh án như tạc.

Khle-xta-kốp – Ông cứ nói nữa đi! Thực là chuyện tôi không bao giờ ngờ tới.

Quản lí Viện tế bần – Còn viên kiểm học nữa ạ. Tôi không hiểu tại sao quan trên lại tín nhiệm hắn, trao cho hắn chức ấy. Hắn tệ hại hơn một tên cách mạng quá khích đấy ạ: hắn ta làm cho thanh niên tiêm nhiễm những tư tưởng, những nguyên tắc không chính thống, độc hại đến nỗi khó mà tả được. Nếu ông hạ lệnh, tôi xin viết tất cả những điều trên ra giấy, để trình bày ông xem cho rõ hơn.

Khle-xta-kốp – Tốt lắm, cứ viết ra giấy. Tôi vui lòng lắm. Ông biết không, một khi buồn rỗi, tôi thích đọc những chuyện buồn cười, ngớ ngẩn…

Quản lí Viện tế bần – Tôi không dám ở đây quấy quả ông, làm mất thời giờ quý báu của ông dành cho nhiệm vụ thiêng liêng... (chào, định đi ra).

Khle-xta-kốp – Ông làm ơn, tôi gặp một việc bất ngờ: dọc đường, tôi hết nhẵn cả tiền. Ông có sẵn tiền không, cho tôi vay độ bốn trăm rúp?

Quản lí Viện tế bần – Có đây ạ.

Khle-xta-kốp – May quá. Cảm ơn ông hết sức.

Lớp 7

Khle-xta-kốp và hai viên địa chủ địa phương

[Lược dẫn: Sau vài lời trò chuyện, Khle-xta-kốp hỏi vay một nghìn rúp, hai viên địa chủ góp lại chỉ được sáu mươi lăm rúp, Khle-xta-kốp lập tức vui vẻ nhận và hứa giúp đỡ những gì họ nhờ vả. Cuối màn, y “lấy tay ra hiệu đuổi họ ra”].

Lớp 8

Khle-xta-kốp một mình

Khle-xta-kốp – Ở đây thực có nhiều quan lại. Kì quái, hình như bọn họ cho mình là một chính khách. Chắc hôm qua say, mình đã lòe bịp gì chúng. Thật là một lũ ngu như bò! Ta phải viết thư ngay về Pê-téc-bua cho thằng cha Giẻ-lau biết tất cả chuyện này. Nó cũng thường viết lách lăng nhăng dăm ba bài báo; để cho nó dạy cẩn thận bọn này một chuyến. Ê này, Ô-xíp, đưa mực ra đây cho tao! (Ô-xíp thò đầu qua cửa, nhìn vào, nói: “Có ngay”). Chà, cái thằng cha Giẻ-lau này, nếu ai có chuyện gì tức cười thì liệu hồn, ngay đến bố đẻ nó, nó cũng đưa lên báo, chẳng tha; nó lại là tay hám tiền nữa chứ. Tuy vậy, bọn quan lại này cũng tốt bụng: chúng nó chịu cho mình vay tiền, kể ra cũng là một nét khá đấy. Ta thử coi lại xem được bao nhiêu tiền nào. Đây là ba trăm của lão chánh án này, trưởng bưu cục ba trăm này, thành sáu trăm, bảy trăm, tám trăm; khiếp, tờ giấy bạc này cáu những ghét! Tám trăm, chín trăm… Ồ, hơn một nghìn. Chà anh quan ba ơi, tôi mà vớ được anh bây giờ thì phải biết nhau!

Lớp 9

Khle-xta-kốp và các nhà buôn

[Lược dẫn: Khi đích xác biết mình bị nhận nhầm là chính khách, Khle-xta-kốp nhanh chóng và dễ dàng nhập vai "quan lớn": tiếp nhận đơn khiếu nại, lắng nghe lời tố cáo thị trưởng nhưng nhiều dân chúng, hứa hẹn nhất định "soi xét"; dõng dạc tuyên bố trước những người đưa đơn khiếu nại rằng mình sẽ "không nhận một thứ hối lộ gì", nhưng ngay sau đó vui vẻ đồng ý nhận từ họ lễ vật đi đường và vay thêm năm trăm rúp.]

(In trong N. Gô-gôn, Quan thanh tra, Vũ Đình Phúc dịch, NXB Lao động, 2009, tr. 79 – 98)