Luyện tập SVIP

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nôn thông thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đâ muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên xứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thông thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.

NHỮNG TRÒ LỐ HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU

Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren⁽¹⁾ đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu⁽²⁾. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương⁽³⁾ mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị⁽⁴⁾ thật xong xuôi ở bên ấy đã.

Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình Mác-xây⁽⁵⁾ đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.

[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những trò lố chính thức của ông Va-ren. Hay theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà lim⁽⁶⁾, nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.

Ôi thật là một tấn kịch! Ôi thật là một cuộc chạm trán! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bỏ lòng tin, ruồng bỏ giai cấp mình, lúc này mặt đối mặt với người kia, con người đã hi sinh gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt⁽⁷⁾, và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đọa trong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.

Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ⁽⁸⁾, đấng xả thân vì độc lập, được hai mươi triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng⁽⁹⁾, giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây?

- Tôi đem tự do đến cho ông đây! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.

"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lấy danh dự hứa với tôi là sẽ trung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hóa⁽¹⁰⁾ và công lí.

"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tấm lòng rất mực quý trọng ông. Song những ý tưởng hào hiệp⁽¹²⁾ nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ôi, không đâu, ông ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế này, trong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chúng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông trở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự trị⁽¹³⁾, một nước Pháp ở châu Á!

"Ô! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù⁽¹⁴⁾ của ông, hãy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa; trái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông!

"Về chuyện này, tôi có thể kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác⁽¹⁵⁾; ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kể gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-tít, An-be, Pôn và Lê-ông⁽¹⁶⁾. Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ấy có sao không? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt⁽¹⁷⁾ với những lầm lạc tuổi trẻ.

"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đây thì tôi làm Toàn quyền...!".

Ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đổ lá khoai"⁽¹⁸⁾, và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.

Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây: đã có một viên quan ở đấy làm thông ngôn⁽¹⁹⁾ cơ mà. Nhưng xét binh tình⁽²⁰⁾, thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.

Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng⁽²¹⁾ An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết⁽²²⁾ - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thấy đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra một lần thôi.

Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ấy (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.

Nguyễn Ái Quốc

T.B - Một nhân chứng thứ hai của cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.

(Nguyễn Ái Quốc^(*), báo Người cùng khổ, số 36 - 37, tháng 9, 10 - 1925,

Phạm Huy Thông dịch,

trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)

Chú thích:

(*) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969): Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quốc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốc có truyện ngắn Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hỏa Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục đích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.

(1) Va-ren: người Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.

(2) Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hòa), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ là lãnh tụ của các phong trào Duy tân, Đông du, Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, bị giải bắt từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân nhưng trước áp lực của phong trào đấu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự, xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn hóa lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.

(3) Toàn quyền: chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.

(4) Yên vị: ngồi yên vào chỗ. Ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.

(5) Mác-xây: thành phố cảnh ở phía nam nước Pháp.

(6) Xà lim: phiên âm và Việt hóa từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.

(7) Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bấy giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.

(8) Thiên sứ: sứ giả của nhà trời.

(9) Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.

(10) Khai hóa: mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hóa" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.

(11) Hào hiệp: có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.

(12) Cố chấp: cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc có sẵn.

(13) Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lấy. Ở đây là quyền chính trị của một quốc gia.

(14) Phục thù: trả thù.

(15) Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán Văn trên Nam phong tạp chí.

(16) Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.

(17) Đoạn tuyệt: cắt đứt.

(18) "Nước đổ lá khoai": ..."Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).

(19) Thông ngôn: phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn: lời nói, nói).

(20) Binh tình: tình hình trong binh lính. Ở đây có nghĩa là tình hình nói chung.

(21) Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc. Ở đây là lính khố xanh coi ngục.

(22) Quả quyết: (nói là làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.