Biện pháp tu từ nói mỉa SVIP

I. Lý thuyết

- Ví dụ: Anh chị làm tôi đẹp mặt quá!

=> Từ "đẹp mặt" ở đây có ngụ ý đánh giá là mất mặt.

- Một số tài liệu cho rằng nghịch ngữ chính là nói mỉa, song hai biện pháp này lại có những điểm khác nhau như sau:

+ Về cấu trúc: Nói mỉa được tạo ra nhờ sự tương phản giữa ý nghĩa bề mặt của từ ngữ (nghĩa tường minh) với ý nghĩa đánh giá của người nói, người viết (nghĩa hàm ẩn). Còn nghịch ngữ được tạo ra nhờ sự tương phản giữa ý nghĩa bề mặt của các từ ngữ. 

+ Về tác dụng: Nói mỉa luôn được dùng để châm biếm, đả kích hoặc bông đùa, trêu chọc (với những mối quan hệ thân thiết). Còn nghịch ngữ có thể được dùng để châm biếm, đả kích nhưng không phải nghịch ngữ nào cũng có tác dụng này. Ngược lại nhiều nghịch ngữ được dùng để thể hiện sự ca ngợi hoặc những nhận xét mang tính triết lí. 

II. Thực hành

1. Tìm những từ ngữ thể hiện biện pháp tu từ nói mỉa trong các ngữ liệu sau (trích từ truyện “Vi hành” của Nguyễn Ái Quốc).

a. Tôi nhớ chuyện vua Thuấn, vì muốn đích thân tai nghe mắt thấy dân có bằng lòng mình không, nên cải trang làm dân cày đi dò la khắp xứ. [...] Bên cạnh những bậc cải trang vĩ đại ấy muốn đi sâu vào cuộc sống của nhân dân, ngày nay còn có những ông hoàng, ông chúa, để tiện việc riêng và vì những lí do không cao thượng bằng, cũng “vi hành” đấy.

- Trong đoạn văn này, biện pháp tu từ nói mỉa được thể hiện ở từ ngữ "vi hành" bởi nó thể hiện sự châm biếm đối với những ông vua cũng thực hiện việc vi hành nhưng với lí do không hề cao thượng. 

b. Tôi không được rõ ý đồ của nhà “vi hành” của chúng ta ra sao. Phải chăng là ngài muốn biết dân Pháp, dưới quyền ngự trị của bạn ngài là A-lếch-xăng Đệ nhất, có được sung sướng, có được uống nhiều rượu và được hút nhiều thuốc phiện bằng dân Nam dưới quyền ngự trị của ngài, hay không?

c. Cô không thể tưởng tượng được cảnh đón tiếp tốt đẹp người ta dành cho chúng tôi ở đây. Quần chúng cứ là tự phát mà biểu lộ nhiệt tình khi vừa thoáng thấy một đồng bào ta. Những tiếng “Hắn đấy!” hay “Xem hắn kia!” là những lời chào mừng kín đáo và kính trọng mà chúng tôi thường gặp dọc đường.

=> Từ ngữ thể hiện biện pháp tu từ nói mỉa trong đoạn văn này là: cảnh đón tiếp tốt đẹp, biểu lộ nhiệt tình, lời chào mừng kín đáo và kính trọng. Bởi những từ ngữ này thể hiện ngụ ý của tác giả về thái độ hời hợt, đầy khinh bỉ của người Pháp đối với đồng bào ta. 

d. Ngày nay, cứ mỗi lần ra khỏi cửa, thật tôi không sao che giấu nổi niềm tự hào được là một người An Nam và sự kiêu hãnh được có một vị hoàng đế.

2. Tìm và phân tích tác dụng của biện pháp tu từ nói mỉa trong những câu ca dao dưới đây.

a.

Chồng người vác giáo săn beo
Chồng em vác đũa săn mèo khắp mâm.

=> Biểu thức vác đũa săn mèo thể hiện thái độ châm biếm, bông đùa đối với nhân vật chồng em - người chỉ quanh quẩn trong xó bếp, mâm cơm. 

b.

Đồn rằng cha mẹ anh hiền
Cắn cơm không vỡ, cắn tiền vỡ tư.

=> Tác dụng: 

c.

Vợ anh khéo liệu khéo lo,
Bán một con bò, mua cái ễnh ương.
Đem về thả ở gậm giường,
Nó kêu ì ọp, lại thương con bò.

=> Tác dụng: Biểu thức khéo liệu khéo lo được dùng với nghĩa trái ngược, thể hiện thái độ mỉa mai, giễu cợt đối với nhân vật vợ anh - người phụ nữ vụng về, không viết lo toan vun vén.
d.

Làm trai cho đáng nên trai
Một trăm đám cỗ chẳng sai đám nào.

=> Tác dụng:

3. Tìm trong truyện cười hoặc thơ châm biếm ba ví dụ về biện pháp tu từ nói mỉa.

- HS có thể khảo sát trong một số tuyển tập khác nhau như Truyện cười dân gian Việt Nam, Truyện cười hiện đại, Ca dao trào phúng Việt Nam, Thơ trào phúng hiện đại,... để tìm những từ ngữ thể hiện biện pháp tu từ nói mỉa.

4. Viết một đoạn văn (khoảng 10 - 12 dòng) trình bày suy nghĩ của em về tác dụng của biện pháp tu từ nói mỉa trong truyện “Vi hành” của Nguyễn Ái Quốc.

HS có thể viết đoạn văn theo cấu trúc tùy chọn, nhưng cần nhấn mạnh được những nội dung sau: 

- Biện pháp tu từ nói mỉa là biện pháp tu từ nổi bật của truyện ngắn "Vi hành" góp phần tạo nên thành công to lớn của tác phẩm. 

- Biện pháp tu từ nói mỉa giúp tác giả tạo ra những tình huống, chi tiết gây cười, mang tính trào phúng cao, tạo ra sự phong phú trong việc mô tả tâm lí, tính cách nhân vật. 

- Biện pháp tu từ nói mỉa tạo ra sự độc đáo, tinh tế trong giọng điệu, giúp tác giả có thể truyền đạt thông điệp của mình một cách uyển chuyển mà sắc bén, mạnh mẽ. 

- Biện pháp tu từ nói mỉa tạo ra dấu ấn riêng biệt của tác phẩm và tác giả.