Bài giảng SVIP

PHẦN HAI: TÁC PHẨM

I. Tiểu dẫn

1. Hoàn cảnh sáng tác

- Cuối năm 1427, nghĩa quân Lam Sơn giành thắng lợi huy hoàng, đã tiêu diệt 15 vạn viện binh của giặc Minh.

- Nguyễn Trãi thừa lệnh Lê Lợi viết “Bình Ngô đại cáo” (ban bố vào năm 1428) để tuyên bố với toàn dân về việc dẹp yên giặc Ngô, giành lại độc lập dân tộc. Tác phẩm được xem như bản tuyên ngôn độc lập lần thứ hai của dân tộc.

2. Nhan đề

- Bình Ngô: dẹp yên giặc Ngô. 

- Đại cáo: Khẳng định đây là văn kiện pháp luật của Đại Việt, có giá trị tương đương văn kiệt pháp luật của nhà Minh. Khẳng định nền độc lập dân tộc.

=> Bình Ngô đại cáo : Tuyên bố đã dẹp yên giặc Minh và giành được nền độc lập dân tộc.

3. Thể cáo

- Khái niệm: Cáo là thể văn nghị luận có từ thời cổ ở Trung Quốc thường được vua chúa hoặc thủ lĩnh dùng để trình bày một chủ trương, một sự nghiệp, tuyên ngôn một sự kiện để mọi người được biết.

- Phân loại: 2 loại :

+ Văn cáo thường ngày. (Chiếu sách của vua ban hành xuống)

+ Văn đại cáo: nêu ra những sự việc trọng đại, có tính chất quốc gia.

- Đặc trưng của thể cáo:

+ Viết bằng văn xuôi hay văn vần nhưng chủ yếu là văn biền ngẫu. (Các vế câu như con ngựa chạy sóng đôi, nghĩa là giữa cặp câu có sự đối ứng nhau)

+ Không có vần hoặc có vần đều được, thường có đối, dài ngắn linh hoạt, không gò bó, mỗi cặp hai vế đối nhau.

+ Thể văn hùng biện -> lời lẽ đanh thép, lí luận sắc bén, kết cấu chặt chẽ, mạch lạc.

4. Bố cục

- Phần 1: Nêu luận đề chính nghĩa.

- Phần 2: Vạch rõ tội ác của kẻ thù.

- Phần 3: Kể lại quá trình chinh phạt gian khổ và tất thắng của cuộc khởi nghĩa.

- Phần 4: Tuyên bố chiến quả, khẳng định sự nghiệp chính nghĩa.

II. Tìm hiểu tác phẩm

1. Phần 1 : Nêu luận đề chính nghĩa

- Mục đích: làm cơ sở, căn cứ xác đáng để triển khai nội dung bài cáo.

          "Từng nghe :

          Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân

          […] Chứng cớ còn ghi".

a. Tư tưởng nhân nghĩa

- Nhân nghĩa theo quan niệm phổ thông được hiểu là yêu thương con người.

- Với Nguyễn Trãi, nhân nghĩa - yêu thương ấy phải được thể hiện bằng hành động cụ thể:

+ “Cốt ở yên dân” : phải có trách nhiệm bảo vệ cuộc sống bình yên của nhân dân.

+ “Quân điếu phạt trước lo trừ bạo”: Phải tiêu trừ tham tàn bạo ngược, những thế lực đã phá vỡ sự bình yên của nhân dân.

=> Nhân nghĩa gắn với yêu dân.

=> Nhân nghĩa là gắn với yêu hòa bình.

=> Nhân nghĩa chính là yêu nước.

=> Đây là tư tưởng tiến bộ của Nguyễn Trãi, lần đầu tiên người dân xuất hiện với vị trí trang trọng trong văn kiện có ý nghĩa tầm cỡ quốc gia trọng đại của nhà nước phong kiến. => tiến bộ vượt tầm thời đại.

b. Sự tồn tại có chủ quyền của nước Đại Việt (là chân lí khách quan)

Tác giả đưa ra 5 yếu tố cơ bản để khẳng định sự tồn tại độc lập có chủ quyền của nước Đại Việt:

- Nền văn hiến độc lập lâu đời: "Như nước Đại Việt ta từ trước /Vốn xưng nền văn hiến đã lâu" -> Văn hiến là truyền thống văn hóa lâu đời và tốt đẹp đã có từ lâu đời.

- Cương vực lãnh thổ riêng : "Núi sông bờ cõi đã chia".

- Phong tục tập quán riêng : "Phong tục Bắc Nam cũng khác".

- Truyền thống lịch sử riêng :

          "Từ Triệu, Đinh, Lí, Trần bao đời gây nền độc lập

          Cùng Hán, Đường Tống Nguyên mỗi bên xưng đế một phương".

=> Lịch sử của các triều đại.

- Chủ quyền riêng “mỗi bên xưng đế một phương”: Thể hiện sự ngang hàng giữa hai đất nước. -> Ý thức độc lập tự cường của dân tộc.

=> Nguyễn Trãi đã hoàn thiện quan niệm về quốc gia, dân tộc, khẳng định chủ quyền dân tộc trên cả 5 yếu tố.

=> Chúng ta hoàn toàn có căn cứ để tự xưng là một nước độc lập.

- Sử dụng từ ngữ: "từ trước, vốn xưng, đã lâu, đã chia, cũng khác".

-> Các từ ngữ trên cùng 1 trường nghĩa : khẳng định sự hiển nhiên, vốn có, lâu đời của chân lí. Sự tồn tại độc lập lâu đời của nước Đại Việt là chân lí không thể phủ nhận. Đó chính là căn cứ cho Nguyễn Trãi triển khai những phần tiếp theo.

2. Phần 2: Vạch rõ tội ác của giặc Minh

          “Vừa rồi:

          Nhân họ Hồ chính sự phiền hà,

          […] Ai bảo thần nhân chịu được?”

a. Đứng trên lập trường dân tộc để tố cáo âm mưu cướp nước của giặc Minh:

- Dùng những từ ngữ “nhân”, “thừa cơ”: để vạch trần luận điệu bịp bợm của nhà Minh “phù Trần diệt Hồ”.

=> Tác giả đã đứng trên lập trường dân tộc để nhận diện rõ bộ mặt kẻ thù, xác định được đâu là kẻ địch.

b. Đứng trên lập trường nhân bản, nhân nghĩa 

- Hủy hoại cuộc sống của con người bằng hành động diệt chủng vô cùng tàn bạo:

+ Nướng dân đen trên ngọn lử hung tàn

+ Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ

- Hủy hoại môi trường sống:

+ Nặng thuế khóa sạch không đầm núi -> các chính sách thuế khóa nặng nề đẩy người dân vào cảnh vơ vét sản vật của chính đất nước mình mà cống nạp.

+ Tàn hại cả giống côn trùng cây cỏ -> triệt đường sống của vạn vật muôn loài.

- Sử dụng người dân như công cụ để vơ vét sản vật, để phục dịch cho chúng.

+ Người bị ép xuống biển dòng lưng mò ngọc, ngán thay cá mập, thuồng luồng.

+ Kẻ bị đem vào núi đãi cát tìm vàng, khốn nỗi rừng sâu nước độc.

+ Nay xây nhà, mai đắp đất, chân tay nào phục dịch cho vừa.

-> Con người chỉ được coi như công cụ để thu lượm sản vật, của cải. Những người dân vô tội bị triệt tiêu đường sống.

=> Tội ác của kẻ thù khiến trời không dung, đất không tha:

"Lẽ nào trời đất dung tha

        Ai bảo thần nhân chịu được?"

     Câu hỏi vang lên như một lời cảnh cáo, cũng thể hiện niềm đau xót của tác giả trước thảm cảnh của nhân dân.

c. Nghệ thuật viết cáo trạng của Nguyễn Trãi:

* Nghệ thuật tương phản, đối lập:

* Sử dụng những hình tượng giàu giá trị gợi tả và gợi cảm:

"Độc ác thay, trúc Nam Sơn không ghi hết tội,

         Dơ bẩn thay, nước Đông Hải không rửa sạch mùi."

+ “Trúc Nam Sơn”: thời xưa chép sổ sách bằng cách dùng dao khắc chữ lên thẻ sách rồi quét sơn lên. “Trúc Nam Sơn” vô cùng vô tận nhưng không đủ ghi hết tội ác kẻ thù. -> Tội ác kẻ thù là vô tận.

+ Nước biển Đông rửa tội ác kẻ thù cũng không hết.

=> Dùng cái vô cùng của tự nhiên để nói về cái vô tận của tội ác kẻ thù.

* Giọng văn có 2 sắc thái:

- Có lúc thống thiết, đau đớn, xót xa:

+ Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn

+ Nặng nề những nỗi phu phen, tan tác cả nghề canh cửi.

- Có lúc đanh thép (khi kết tội kẻ thù):

+ “Thằng há miệng, đứa nhe răng…”

+ “Lẽ nào trời đất dung tha

    Ai bảo thần nhân chịu được?”

3. Phần 3: Kể lại quá trình chinh phạt gian khổ và tất thắng của cuộc khởi nghĩa

                   “Ta đây:

                   Núi Lam Sơn dấy nghĩa

                   Chốn hoang dã nương mình.

                   Ngẫm thù lớn há đội trời chung

                   Căm giặc nước thề không cùng sống.

                   […]

                   Chẳng những mưu kế kì diệu

                   Cũng là chưa thấy xưa nay.”

a. Giai đoạn đầy khó khăn của cuộc khởi nghĩa

* Tái hiện tương quan giữa ta và địch:

=> Tương quan lực lượng giữa ta và địch vô cùng chênh lệch.

* Vai trò của người lãnh tụ Lê Lợi - yếu tố tiên quyết làm nên chiến thắng:

- Ở Lê Lợi hội tụ đầy đủ yếu tố của một nhà lãnh tụ vĩ đại:

+ Lòng căm thù giặc sâu sắc:

“Ngẫm thù lớn há đội trời chung,

        Căm giặc nước thề không cùng sống.”

+ Quyết tâm cao thực hiện lí tưởng:

                          “Đau lòng nhức óc, chốc đà mười mấy năm trời;

                     Nếm mật nằm gai, há phải một hai sớm tối.

                           Quên ăn vì giận, sách lược thao suy xét đã tinh;

                              Ngẫm trước đến nay, lẽ hưng phế đắn đo càng kĩ.

       Những trằn trọc trong cơn mộng mị,

Chỉ băn khoăn một nỗi đồ hồi.”

=> Lê Lợi là người có lí tưởng và quyết tâm cao thực hiện lí tưởng.

+ Biết coi trọng nhân tài:

"Tấm lòng cứu nước, vẫn đăm đăm muốn tiến về đông;

Cỗ xe cầu hiền, thường chăm chăm còn dành phía tả."

+ Coi  trọng vai trò của nhân dân và biết tập hợp sức mạnh của nhân dân

"Nhân dân bốn cõi một nhà, dựng cần trúc ngọn cờ phấp phới."

-> Tất cả những người thấp kém nhất cũng tập hợp dưới ngọn cờ của lê Lợi.

+ Khả năng thu phục lòng người tạo nên khối đoàn kết lớn mạnh

"Tướng sĩ một lòng phụ tử, hòa nước sông chén rượu ngọt ngào."

+ Sự tài trí, mưu lược:

“Thế trận xuất kì, lấy yếu chống mạnh

Dùng quân mai phục, lấy ít địch nhiều.”

-> Đánh bất ngờ, địch không kịp trở tay.

-> Đón đánh địch ở những chỗ bất ngờ mà địch không ngờ tới

=> Yếu tố nổi bật không thể thiếu ở người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, đưa cuộc khởi nghĩa tới thắng lợi vang dội.

b. Giai đoạn phản công giành chiến thắng:

* Chặng 1: Nghĩa quân tiến đánh các vị trí khác nhau khiến kẻ thù sức cùng lực kiệt

* Chặng 2: Nghĩa quân đón đánh quân tiếp viện của Mộc Thạnh, Liễu Thăng.

=> Nhân dân là cốt lõi trong tư tưởng nhân bản của Nguyễn Trãi.

* Nghệ thuật miêu tả giàu chất anh hùng ca:

- Sử dụng những hình tượng đo bằng sự rộng lớn, kì vĩ của thiên nhiên: Sấm vang chớp giật; Trúc chẻ tro bay; Sạch không kình ngạc, tan tác chim muông; Máu chảy thành sông; Thây chất đầy nội; Thây chất đầy đước; Ánh nhật nguyệt phải mờ; Trời đất phải đổi;….

=> Để nói về khí thế thế chiến thắng của ta và sự thất bại thảm hại của địch.

- Sử dụng những động từ liên tiếp, những tính từ miêu tả dữ dội: tan tác, trút sạch, phá toang,… => Diễn tả sự chuyển rung dữ dội của trận chiến.

- Sử dụng những câu văn dài ngắn linh hoạt:

+ Chiến công của ta: câu văn ngắn -> mạnh mẽ, dồn dập.

+ Thất bại của giặc: câu văn dài -> thất bại không cùng, không sao kể hết được.

4. Phần 4: Tuyên bố chiến quả, khẳng định sự nghiệp chính nghĩa

- Tuyên bố chiến thắng, mở ra kỉ nguyên độc lập:

"Xã tắc từ đây vững bền
    Giang sơn từ đây đổi mới"

"Một cỗ nhung y chiến thắng, nên công oanh liệt ngàn năm
       Bốn phương biển cả thanh bình, ban chiếu duy tân khắp chốn."

=> Đoạn thơ đã chỉ ra việc xây dựng một kỉ nguyên mới: Xây dựng một nhà nước Đại Việt tự chủ và thịnh vượng dưới triều vua mới.

- Rút ra những bài học lịch sử ý nghĩa:

+ Bắt đầu từ quy luật của trời đất, tự nhiên:

"Kiền khôn bĩ rồi lại thái
        Nhật nguyệt hối rồi lại minh"

(Trời đất bế tắc rồi thông suốt

       Mặt trăng, mặt trời tối rồi lại sáng)

=> Để khẳng định niềm tin vào vận hội mới của dân tộc sau khi đã trải qua những cơn bĩ cực của dân tộc.

+ Chiến thắng chúng ta có được là nhờ sự kết hợp giữa sức mạnh của thời đại và sức mạnh truyền thống:

"Một cỗ nhung y chiến thắng, nên công oanh liệt ngàn năm;

                        Âu cũng nhờ trời đất tổ tông khôn thiêng ngầm giúp đỡ mới được như vậy."

III. Tổng kết

1. Nội dung:

- Tố cáo tội ác của giặc Minh.

- Ca ngợi cuộc khởi nghĩa Lam Sơn.

- Là bản tuyên ngôn độc lập lần 2 của dân tộc, là áng thiên cổ hùng văn của dân tộc (áng văn hùng tráng của nghìn đời).

2. Nghệ thuật: kết hợp hài hòa giữa yếu tố chính luận và chất văn chương nghệ thuật

- Yếu tố chính luận: kết cấu chặt chẽ; lí lẽ lập luận sắc bén; lời văn đanh thép, hùng hồn.

+ Lời văn giàu cảm xúc.

+ Câu văn giàu hình tượng.