​Má già trong túp lều tranh
Ngồi bên bếp lửa, đun cành củi khô
     Một mình má, một nồi to
Cơm vừa chín tới, vùi tro, má cười...
  Chết! Có tiếng gì rơi sột soạt?
  Má già run, trán toát mồ hôi
     ​Chạy đâu? Thôi chết, chết rồi!
Gót giày đâu đã đạp rơi liếp mành.
  Một thằng cướp, mắt xanh mũi lõ
  Đốc gươm dài tuốt vỏ cầm tay
     ​Rung rinh bậc cửa tre gầy
Nghênh ngang một ống chân đầy lối đi!

  Hắn rướn cổ, giương mi, trợn mắt
  Như hổ mang chợt bắt được mồi
     ​Trừng trừng trông ngược trông xuôi
Trông vào bếp lửa: Một nồi cơm to.
  Hắn rống hét: “Con bò cái chết!
  Một mình mày ăn hết này sao?
     ​Đừng hòng che được mắt tao
Khai mau, du kích ra vào nơi đâu?
     ​Khai mau, tao chém mất đầu!”
Má già lẩy bẩy như tàu chuối khô
  Má ngã xuống bên lò bếp đỏ
  Thằng giặc kia đứng ngõ trừng trừng
     ​Má già nhắm mắt, rưng rưng
“Các con ơi, ở trong rừng U Minh
  Má có chết, một mình má chết
  Cho các con trừ hết quân Tây!”
     ​Thằng kia bỗng giậm gót giày
Đạp lên đầu má: “Mẹ mày, nói không?”
     ​Lưỡi gươm lạnh toát kề hông
“Các con ơi! Má quyết không khai nào!”
     ​Sức đâu như ngọn sóng trào
Má già đứng dậy, ngó vào thằng Tây
  Má hét lớn: “Tụi bay đồ chó!
  Cướp nước tao, cắt cổ dân tao!
     ​Tao già không sức cầm dao
Giết bay, có các con tao trăm vùng!
     ​Con tao, gan dạ anh hùng
Như rừng đước mạnh, như rừng chàm thơm!
     ​Thân tao chết, dạ chẳng sờn!”
Thương ôi! Lời má lưỡi gươm cắt rồi!

     ​Một dòng máu đỏ lên trời
Má ơi, con đã nghe lời má kêu!
     ​Nước non muôn quỷ ngàn yêu
Còn in bóng má sớm chiều Hậu Giang.

(Bà má Hậu Giang, Tố Hữu)

​       Sè sè nấm đất bên đàng,
Dàu dàu ngọn cỏ nửa vàng nửa xanh.
​       Rằng: “Sao trong tiết thanh minh,
Mà đây hương khói vắng tanh thế mà?”
​       Vương Quan mới dẫn gần xa:
“Đạm Tiên nàng ấy xưa là ca nhi⁽¹⁾.
​       Nổi danh tài sắc một thì,
Xôn xao ngoài cửa, hiếm gì yến anh.
​       Phận hồng nhan có mong manh⁽²⁾,
Nửa chừng xuân, thoắt gãy cành thiên hương⁽³⁾.
​       Có người khách ở viễn phương,
Xa nghe cũng nức tiếng nàng tìm chơi.
​       Thuyền tình⁽⁴⁾ vừa ghé tới nơi,
Thì đà trâm gãy, bình rơi⁽⁵⁾ bao giờ.
​       Buồng không lạnh ngắt như tờ,
Dấu xe ngựa đã rêu lờ mờ xanh.
​       Khóc than khôn xiết sự tình,
Khéo vô duyên bấy là mình với ta.
​       Đã không duyên trước chăng mà,
Thì chi chút ước gọi là duyên sau.
​       Sắm sanh nếp tử⁽⁶⁾ xe châu⁽⁷⁾,
Vùi nông một nấm⁽⁸⁾, mặc dầu cỏ hoa.
​       Trải bao thỏ lặn, ác tà⁽⁹⁾,
Ấy mồ vô chủ ai mà viếng thăm!"
​       Lòng đâu sẵn mối thương tâm,
Thoắt nghe Kiều đã đầm đầm châu sa⁽¹⁰⁾:
​       "Đau đớn thay, phận đàn bà!
Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung."

                       (Truyện Kiều, Nguyễn Du)

Chú thích:

(1) Ca nhi: Gái hát, cũng như ta nói ả đào.

(2) Phận hồng nhan có mong manh: Ý nói số phận mong manh của người con gái đẹp.

(3) Nửa chừng xuân, thoắt gãy cành thiên hương: Ý nói đang giữa tuổi xuân thì người đẹp chết.

(4) Thuyền tình: Người khách viễn phương đến tìm Đạm Tiên.

(5) Trâm gãy, bình rơi: Ý nói người đã chết, lấy ý tứ từ câu thơ Đường: Nhất phiến tình chu phương đáo ngạn / Bình trâm hoa chiết dĩ đa thì (Một lá thuyền tình vừa tới bến / Bình rơi hoa gãy đã từ lâu).

(6) Nếp tử: Áo quan làm bằng gỗ tử.

(7) Xe châu: Linh xa có treo rèm châu, ý nói linh xa lịch sự sang trọng.

(8) Vùi nông một nấm: Ý chỉ một nấm mồ thấp, sát mặt đất.

(9) Thỏ lặn, ác tà: Thỏ đại diện cho Mặt Trăng, ác là con quạ, cùng nghĩa với chữ "ô", chỉ Mặt Trời.

(10) Châu sa: Ý chỉ nước mắt rơi xuống. Sách xưa chép rằng: Xưa có giống người ở giữa biển gọi là Giao nhân - một thứ cá hình người. Giống người này khóc thì nước mắt đọng lại, kết thành hạt ngọc.

​THẰNG GÙ

     Làng tôi có một đứa trẻ bị tật nguyền. Nó tên là Đức, một cái tên hẳn hoi nhưng tất cả bọn trẻ chúng tôi đều gọi tên nó là thằng Gù. Lên mười tuổi mà thằng Gù vẫn chưa đi học, chẳng hiểu do mặc cảm hay do điều gì khác. Nhiều hôm từ trong phòng học (phòng học của chúng tôi ở tầng hai), tôi thấy thằng Gù chăn trâu ngoài cánh đồng. Cái hình người gấp khúc, chỗ đỉnh gù cao hơn chỏm đầu khiến tôi nhận ngay ra nó. Nó và con trâu giống như hai chấm đen nổi lên giữa màu xanh rười rượi của cánh đồng. Nó đứng nhìn về phía trường học. Tiếng đọc bài đồng thanh của chúng tôi vang vang lan tỏa ra xung quanh. Chắc nó nghe được tiếng đọc bài. Cái chấm đen gấp khúc, bé nhỏ dường như bất động. Chỉ có con trâu thỉnh thoảng lại vươn cổ lên kêu “nghé ọ” một hồi dài.

     Thằng Gù lảng tránh tất cả các trò chơi của chúng tôi. Những tiếng trêu chọc: “Ê, con lạc đà châu Phi.”, “Tránh ra chúng mày ơi cho bà còng đi chợ.” làm nó càng cúi gập người xuống, mắt dí vào bụng. Nó im lặng len lét vòng qua chỗ chúng tôi đang chơi đùa. Có lần, nó bỏ chạy. Bọn trẻ cười ré khi thấy cái hình gấp khúc đó cứ như lăn về phía trước. Chao ôi, thằng Gù...

     [...] Một buổi chiều mưa vừa dứt, nắng mới tưng tửng hé sáng vạt đồi, chúng tôi chợt nghe tiếng đàn ghi ta vang lên từ chiếc loa nén nào đó. Có người hát rong về làng. Đây quả là cả một sự kiện đối với cái làng đang mê mệt, thiếp lặng đi sau những trận mưa ròng rã này. Chúng tôi ùa ra xem. Người lớn, trẻ con, vòng trong, vòng ngoài lố nhố vây quanh đoàn người hát rong. Tôi gọi là đoàn vì họ có tới ba người. Hai đứa trẻ và một người đàn ông mang kính đen, đeo cây đàn ghi ta trước bụng, Trong hai đứa trẻ, có một đứa giống hệt thằng bé tật nguyền của làng tôi. Nó cũng bị gù.

     Nó biểu diễn nhiều trò. Buồn cười nhất là trò trồng cây chuối. Không phải nó trồng cây chuối bằng tay và đầu như lũ trẻ chúng tôi thường làm. Nó trồng bằng cái lưng gù. Đoạn gấp giữa đỉnh gù và đầu thành cái đế đỡ đôi chân khẳng khiu của nó dựng đứng. Mỗi lần nó trồng cây chuối mọi người lại cười ồ. Có người hứng chí vỗ tay hét: “Trồng lại đi, thế thế...”. Nghe tiếng hô, thằng gù đỏ căng mặt mày, lên gân tì cái lưng gù xuống đất cố duỗi thẳng đôi chân. Phải trồng cây chuối nhiều lần nên trán nó ướt nhầy mồ hôi. Đã thế tiếng hô “Làm lại đi.” vẫn thúc giục không ngớt.

     Giữa lúc đó thì nó chen chân vào. Thằng Gù của làng tôi. Tiếng cười rộ: “À, hai thằng gù. Đức ơi, mày trồng thêm cây chuối nữa đi.”. Tôi nín thở nhìn theo nó. Nó chen vào làm gì, cho tiền những người hát rong chăng? Tiếng ghi ta điện vẫn bập bùng, rấm rứt. Nó từ từ đi đến bên “cây chuối” người. Đỡ thằng bé gù đứng thẳng lại, nó bỗng quắc mắt nhìn vòng người vây quanh. Bất ngờ nó thét:

     - Thế mà cười được à? Đồ độc ác!

     Sau tiếng thét của nó, đám đông bừng tỉnh. Tiếng cười tắt lặng. Người đàn ông đang gảy đàn cũng dừng tay sững sờ. Tất cả các cặp mắt dồn về nó. Khuôn mặt thằng Đức đẫm lệ. Nó móc túi áo ngực lôi ra những đồng tiền được gấp cẩn thận đặt vào lòng mũ của người hát rong. Đôi vai nó rung rung thổn thức. Cái vòng người đang vây quanh tự nhiên gãy vỡ. Đứt từng quãng. Không ai bảo ai, từng người một lặng lẽ tan dần. Tất cả bọn trẻ chúng tôi đứa nào cũng cúi gằm mặt xuống. Tiếng sấm ì ùng từ dãy núi dội đến. Hình như trời lại sắp mưa.

(Theo Hạ Huyền, Con gái người lính đảo, NXB Giáo dục, 2003)